„Nije to to – studije Fausta“: To (ni)je to

Nakon sedam godina, koliko je prošlo od „Opere za tri groša“ u koprodukciji Zetskog doma i Srpskog narodnog pozorišta Novi Sad, dobili smo još jednu cetinjsku premijeru Tomija Janežiča, ovog puta u koprodukciji sa MESS-om, Sarajevskim ratnim teatrom i Beogradskim dramskim pozorištem. I ovog puta, kao i kod „Opere“, proces je bio izuzetno dugačak i turbulentan, ali rezultat ova dva procesa teško da može da bude različitiji.

Za tih sedam godina Janežič je radio u Rusiji, Norveškoj i Sloveniji, a najupečatljiviji projekat iz tog perioda bila je predstava „Še ni naslova“ („Još nema naslova“) u produkciji Slovenskog mladinskog gledališča, nastala po priče o Don Žuanu, u trajanju od preko deset sati. Janežič je, inače, prepoznat po tome što preispituje granice vremena i što je trajanje jako bitan element njegove poetike. Ovog puta se odlučio za trajanje od (samo) dva sata uz obrazloženje da traži „najkraći mogući format, a da ima smisla“. Razlog za to može se tražiti u tome što, za razliku od njegovih prethodnih predstava koje koriste elemente psihodrame, obilje naracije i dijaloga (često u brehtovskom ključu), a nerijetko prelaze i u čulni spektakl, u „Nije to to“ prisustvujemo radikalnom zaokretu u pozorišnom jeziku.

Osam glumica i dva asistenta reditelja koji imaju scenske zadatke za dva sata ne izgovore skoro ni jednu riječ. Glumački zadaci svedeni su na „očišćeno“, neutralno, ali ne i mehaničko ponavljanje postupaka. Možda je najbolja demonstracija toga kako funkcioniše izdvojen pozorišni postupak u ovoj predstavi prikaz klanjanja namaza, koji se dva puta odvojeno ponovi, od strane dvije glumice. U oba slučaja, one prvo pristupaju pranju lica i nogu u malom lavabou unutar velike kutije (bolničke sobe?) na sceni, zatim se brišu peškirom, stavljaju maramu preko kose i klanjaju. Postupak ima dvije komponente: jedna je hiperrealistična, a druga je oneobičavajuća, jer smo ostavljeni bez konteksta, pa nas „udara“ apstraktnost fizičkih pokreta koji su dio rituala. Ta apstraktnost se ponavlja i u nekoliko koreografija i plesova, veoma minimalističkih, da bi kulminirala u repetitivnom užičkom kolu, kojim predstava završava. Kao i u slučaju molitve, i pri igranju kola prepoznaje se pokušaj suzbijanja referentnog sloja, kroz naglašavanje sloja čulnosti, koji treba da nas preuzme i oslobodi unaprijed zadatih značenja – da upotrebim varijaciju fenomenološke terminologije. Svakako je na djelu riječ o nekoj vrsti ritualizacije pozorišnog postupka, u koju se stupa čulno, a ne racionalno.

Na samom početku suočeni smo sa razbijanjem dihotomije znaka po principu oznaka – označeno. Jedna od glumica prvo iz nekoliko velikih crnih kesa za smeće vadi gomilu žutih naduvanih balona. Zatim ih pomoću dva velika ventilatora podiže u vrtlog unutar kutije/sobe na sceni, dok ih majstor svjetla puca svjetlosnim topom. Ventilatori se zatim uklanjaju, a glumica mete i uklanja ostatke puknutih balona. Dosljednost u uzaludnosti potrage za označenim, prisutna je do kraja. Jednostavno, besmisleno je pitati se „šta ovo znači?“, dok smo gurnuti u igru maštovitih i čulnih oznaka.

I pored toga što predstava traje kraće u Janežičovim okvirima, to ne znači da se trajanje ne obrađuje kao element i da nije jako važno. Ono je istaknuto kroz neprestano ponavljanje postupaka ili njihovih varijanti, koje u svakom od ponavljanja dobijaju novu teksturu ili kontekst. Iznad scene se projektuje digitalni brojač podešen na 30 minuta, koji tri puta odbroji, a zatim nestane. Jedine riječi koje čujemo su snimak jedne te iste priče koju svaka od glumica ponovi. Ponavljajući element je i muzika koja se uglavnom emituje sa malog radija na sceni.

Jedini značenjski sloj o kom je moguće promisliti, a koji je (možda) u dalekoj vezi sa Faustom, jeste povezivanje priče o japanskim naučnicima i doktorima koji su vršili grozomorna ispitivanja na ljudima u Drugom svjetskom ratu, a koju glumice govore sa zvučnika. Kostimi koje većim dijelom nose sve glumice su uniforme medicinskih sestara. U veliku kutiju koja predstavlja izdvojenu sobu na sceni nekoliko puta se iznosi bolnički krevet, a zatim jedna od glumica zauzima svoje mjesto na njemu. Po tom krevetu i sobi se proliva crvena tečnost i šut, a ispred nje glumice i asistent reditelja Benjamin Konjicija povremeno zauzimaju položaj leševa. Naravno, u skladu sa jezikom predstave, svi ovi elementi ne otkrivaju nam odjednom neku logičku nit predstave, ali možemo reći da su iz sličnog čulnog i emotivnog korpusa, pa je namjera o tome šta pokušavaju da proizvedu kod nas donekle jasna.

Ono što je za pisca ovih redova veliki kvalitet dramaturgije Simone Semenič, jeste što se motiv Fausta uvodi vrlo diskretno, izokola, tako da ne zaguši ono što se na sceni do tada (iz)gradilo. Takođe, dramaturškinja svjesno bira da glumice zapravo ne govore o užasima koje su japanski doktori činili, već o tome kakvu je reakciju kod njih samih izazvalo čitanje tih gnusnosti. Ona poklanja povjerenje gledaocu svojim izborom da nas ne zatrpa nesvarljivim materijalom već da nam prosto otvori prostor da ga zamislimo sami. Lik Fausta je za predstavu „Nije to to“ samo polazna tačka koja se gubi u konačnom rezultatu, ali zbog toga proizvod ne trpi. Nešto slično desilo se i sa motivom Don Žuana u Janežičevoj „Še ni naslova“.

„Nije to to“ nije predstava bez mana. Postoje trenuci praznog hoda, a predstavi kao da treba vremena da krene. Janežičevo javljanje na kraju sa porukom „srušićemo pozorište“ odzvanja prazno i nemoguće ga je dovesti u vezu sa bilo čim. Tako jaka poruka u sudaru je sa dotadašnjom nemogućnošću da se na sceni išta imenuje – te tako ona na kraju ispada nemušto, u odnosu na sve ono što se bez riječi odvijalo i što nam je otvaralo prostor čulnog užitka i slobodnih asocijacija. Uskraćeni smo za glumačku igru, ali posvećenost i preciznost kojom sve glumice izvršavaju svoje zadatke svakako su za pohvalu i apsolutno su ključni za izgradnju cjelokupnog estetskog užitka.

Ostaje nam da se nadamo da će „Nije to to2 imati bolji postprodukcioni život od „Opere za tri groša“, te da će crnogorska publika imati priliku da još koji put doživi ovo neobično iskustvo.