Tradicija kao ilustracija
„Slučaj Virdžina“, po tekstu Stele Mišković, red. Dora Ruždak Podolski, Kraljevsko pozorište Zetski dom
Tradicionalna, zapadno-balkanska patrijarhalna praksa rodne travestije poznata kao „fenomen virdžina“ nije umjetnički neeksploatisana u (post)jugoslovenskoj umjetnosti, uključujući domaću dramu i pozorišna izvođenja – na istoj sceni na kojoj je 28. oktobra premijerno izvedena predstava „Slučaj Virdžina“ prije samo tri godine prikazana je „Tobelija, mimikrija“, predstava koju je, po tekstu Ljubomira Đurkovića, režirala Mirjana Medojević.
Pitanje prava na izbor rodnog identiteta danas je visoko politički pozicionirano i promovisano kao prvorazredno pitanje slobode, važnije od svih drugih političkih, ekonomskih i ličnih sloboda, i kao glavna poluga otpora konzervatizmu i političkoj desnici. Zato je razumljivo da mogućnost da se jedna tako eksponirana tema ukorijeni upravo u „konzervativnoj“ tradiciji djeluje umjetnički atraktivno i zavodljivo. Ali, tu negdje krije se i rizik od uproštavanja zarad politički korektne poente.
Ništa u vezi sa virdžinama nije tako samorazumljivo kako se čini. U prvom dijelu predstave „Slučaj Virdžina“ glumac Pavle Novaković, u svojstvu „uvodničara“, navodi nekoliko definicija fenomena virdžina, koje se ne mogu strpati u isti koš. Prema najopštijoj interpretaciji, riječ je o tradicionalnoj patrijarhalnoj praksi kojom se kći prisiljava na rodnu travestiju kako bi „odigrala ulogu“ nedostajućeg muškog potomka. Ali, tu se javljaju i određena pitanja. Kako je, na primjer, moguće da je u jednom arhaičnom i tvrdokornom balkanskom patrijarhalnom društvu – koje je muškost vrednovalo vrlo „opipljivo“, mogućnošću reprodukcije muških potomaka – mogla biti prihvaćena jedna ovakva, performativna nadoknada za odsutnog muškaraca? Da li su postojali i neki drugi, praktičniji interesi od čisto simboličkih, koji se možda tiču interesa porodica da, barem na ograničeni rok, obezbijede sebi zaštitu i brigu?
Pozorište nije dužno da odgovara na sva ta pitanja. Od njega se očekuje da u iskustvu prisilne rodne travestije, bilo da je riječ o istorijskim ili savremenim iskustvima, nađe materijal za pozorišno uvjerljivu ljudsku dramu. Ali, u tome mu sigurno neće pomoći nekritičko povlačenje paralela između prošlih i savremenih oblika rodnih prisila.
Usmjerenost na tradiciju, namjera da se ona rekonstruiše vidljiva je u predstavi „Slučaj Virdžina“ prvenstveno kroz korišćenje dokumentarne građe i etnoloških istraživanja o virdžinama na našim prostorima. Fatima/Fetah Jupi (Marta Šćekić), Durđana Glavola (Maša Labudović), Nurija/Drko Memić (Anđelija Rondović) i Tone Bikaj (Goran Vujović) su istorijske virdžine o kojima su ostali zapisi, koji su korišteni u predstavi. Ta dokumentaristička namjera podržana je i korištenjem fragmenata iz video intervjua sa „poslednjom crnogorskom vidržinom“ Stanom Cerović. Ovim likovima pridružuje se i Vanja Đukić (Maša Labudović) kao fikcionalni lik koji ima zadatak da ovaj fenomen smjesti u sadašnjost, a tu su i različiti naratorski komentari samih glumaca.
Prvi dio predstave zamišljen je kao vođenje pozorišne publike kroz pomoćne pozorišne prostorije, prolaze i hodnike. Na različitim punktovima ovog zamršenog putovanja (kretanje kroz unutrašnjost Zetskog doma liči pomalo na kretanje kroz lavirint) publiku čekaju glumci Goran Vujović, Maša Labudović, Marta Šćekić, Anđelija Rondović i Pavle Novaković. Oni skiciraju realne prototipove likova koje će nešto kasnije fikcionalno nadgraditi na sceni, ali takođe i edukuju publiku o različitim temama koje su manje ili više povezane sa iskustvima virdžina, i koje manje ili više doživljavamo kao pozorišno relevantne. Ako edukacija o samom fenomenu virdžina može djelovati kao zanimljiva provokacija, digresija o emancipaciji žena Jugoslavije pod okriljem anti-fašističke borbe i Komunističke partije Jugoslavije ostaje neintegrisana, čak i konfuzna (nema, na primjer, ničega začuđujućeg, kako se u predstavi sugeriše, u činjenici da se upravo jedna virdžina borila za prava žena, već naprotiv). Ipak, uprkos utisku da je nabacano previše ideja, prvi dio ima svoju uzbudljivost zahvaljujući u velikoj mjeri glumcima kojima je prepušteno da improvizuju, poigravaju se granicama realnosti i fikcije i neposredno komuniciraju sa publikom.
U drugom dijelu, kad se publika smjesti na samu scenu sa minimalističkim i apstraktnim scenografskim intervencijama (scenografija Ivanka Vana Prelević) i sjedne u krug, predstava sve više gubi na uzbudljivosti i dinamici. Životi likova koje smo samo okrznuli u prvom dijelu sada se razrađuju kroz inscenaciju biografskih fragmenata, prvenstveno onih koji evociraju porodične konflikte i bolna iskustva ne-pristajanja na nametnuti rodni identitet. Ovi fragmenti, međutim, često liče na skečeve. Likovi su skicirani, a dijalozi banalni (na primjer, scena u kojoj Fatima-Fatih raspravlja sa majkom o tome da li može opet da bude žena) ili melodramatični (Fatihova i Vanjina svjedočenja o rastrzanosti između rodnih identiteta).
Ovdje dolazi do punog izražaja i ključni problem ove predstave, to jest neodrživost teze, od koje ona polazi, da je moguće staviti u istu ravan tradicionalno i savremeno iskustvo rodno-identitetske prisile i iskoristiti tradiciju kao ilustraciju savremenosti. Ono što dobijamo kao rezultat tog nastojanja je elementarna neuvjerljivost. U priči o savremenoj virdžini Vanji Đukić (Maša Labudović) vidimo kako kontekst savremenosti naprosto ne dopušta postojanje „savremene tradicionalne virdžine“.
U drugom dijelu nema gotovo nikakvog razvoja. Predstava se vrti oko jednog jedinog motiva –
(ne)uspješnosti pokušaja rodno-identitetskog prilagođavanja i porodičnog pritiska. Taj motiv se stalno varira. Tonaliteti su različiti, ali doživljaj monotonije i stajanja u mjestu ipak ostaje. Autori predstave ne uspijevaju da izađu iz tog kruga i razviju kompleksnija značenja. Glumačke improvizacije trebalo bi da ublaže doživljaj monotonije i daju živost. One se uglavnom svode na obrušavanja na patrijarhat i njegovo kolokvijalno karikiranje (poput uputstva za pravljenje muške djece koja daje Maša Labudović), što može biti zabavno, ali ništa više od toga.
Muzičkim intervencijama (Stanislav Kovačić i Luka Radović) takođe se suviše doslovno i banalno podvlači paralelizam između tradicije i savremenosti. Motivima narodne pjesme „Kom planina puna brava“ evocira se tradicionalistički kontekst, a zatim se električna muzika, uz koju glumci plešu, koristi kao optimistična referenca na savremenost u kojoj su žene oslobođene tradicionalnih stega.
Ni uključivanje video intervjua sa Stanom Cerović, „poslednjom crnogorskom virdžinom“ ne doprinosi ovoj predstavi. Naprotiv, karikaturalna mizoginija koja izbija iz ovog intervjua kao da obesmišljava napor koji je uložen da se u iskustvu virdžina pronađe pozorišni materijal i značajna pozorišna tema.
Uprkos svemu, glumačka ekipa ne gubi na energičnosti i posvećenosti. Iako su glumački gestovi različiti, ta posvećenost ih objedinjuje. Pavle Novaković u svojim ulogama (narator, Drkov sestrić, Durđanin otac i Fatimin ljubavnik) glumački je najsvedeniji i to davanje prednosti unutrašnjem sadržaju, čak i nekoj vrsti samoironije, koristi ovoj predstavi u kojoj ima suviše eksplicitnosti. Goran Vujović kao narator i Tone Dukaj nalazi realnu, „prirodnu“ ravnotežu između emocije, ironične duhovitosti i improvizacije. Maša Labudović svoje ispovjedne i emocionalno napregnute dionice, koje poentiraju psihološku pozadinu fenomena virdžina, ipak uspijeva da spasi od pretjerane melodramatičnosti kojom je opterećen replički tekst. Interpretacija Anđelije Rondović (Drko) kreće de između povremeno snažne tijelesne sugestivnosti i povremene karikaturalnosti. Sa Martom Šćekić, koja se spretno snalazi u različitim registrima, ova glumačka ekipa uspijeva da ublaži doživljaj plošnosti likova i neuvjerljivosti dramske priče.
Predstava „Slučaj Virdžina“ nastala je na ideji da je kroz rekonstrukciju tradicionalne prakse prisilne rodne travestije, čije su žrtve žene, moguće ispričati jednu nadistorijsku, najuopšteniju priču o patrijarhalnom nasilju nad ženama. Vidjeli smo u ovoj predstavi da to ne funkcioniše. U savremenom crnogorskom društvu do muškog djeteta dolazi se selektivnim abortusima. Neželjene djevojčice nikad se neće roditi, tako da neće biti potrebe da se mimikriraju iza muške odjeće i ponašanja. Opterećana feminističkom namjerom, pojednostavljenim feminističkim idejama koje je javni diskurs izraubovao i oduzeo im snagu, lišena punoće ljudskog iskustva koje je moralo prethoditi političkoj namjeri, a ne obrnuto, ova predstava se svela na feminističku tiradu sa tradicijom kao ilustracijom.