Da Ibzen ne škripi
“Ibzen mašina”, po motivima drama H. Ibzena “Stubovi društva”, “Heda Gabler”, “Nora” i “Neprijatelj naroda”; red. Ana Vukotić, Crnogorsko narodno pozorište
Mogu li se Ibzenove drame, poput kakve stare mašine, demontirati i ponovo montirati, adaptirati za savremenost i staviti u puni pogon? – oko (otprilike) ovako postavljenog pitanja razvijala se diskusija o “revitalizaciji” Ibzenovih drama kada je 2010. godine, na Međunarodnom Ibzen festivalu u Oslu, izvedena predstava “Ibzen mašina” (The Ibsen Machine) u režiji Sebastijana Hartmana. Oko sintagme Ibzen-mašina tada su se opet zavrtjela pitanja o tome kako pozorište može da iskoristi i prepakuje dobre djelove te mašine, odbrani Ibzena od ravnodušnosti, potpomognute gubitkom političke nevinosti i narastajućim moralnim i političkim cinizmom, oslobodi njihova i dalje sjajna i živa značenja iz pomalo pohabane i umrtvljene dramske forme u kojoj su utamničena.
U programskoj knjižici za predstavu istog naslova koja je premijerno izvedena na sceni CNP-a 28. aprila dramaturškinja Željka Udovičić Pleština ovaj naslov, međutim, dovodi u vezu sa snagom Ibzenovog društveno-kritičkog angažmana – Ibzen nas, naime, “melje kao stroj” svojim nepotkupljivim političkim i etičkim uvidima. Otuda vjerovantno i ideja o kompilaciji Ibzenovih društveno-kritičkih drama, kojom se želio pojačati taj utisak da se zaista radi o mašini koja nijedan oblik društvenosti ne ostavlja nesamljevenim: osim “Stubova društva”, drame o društvenom usponu i padu beskrupuloznog konzula Bernika i impregniranosti korupcije i moralne besprizornosti u same temelje društvenih institucija, koja čini njenu okosnicu, u predstavu su integrisani (ili se to barem željelo) i motivi iz predstava “Heda Gabler”, “Nora” i “Neprijatelj naroda”.
Kako god i koliko god bile artikulisane rediteljske namjere (izvan same predstave), očito je da je ova inscenacija mišljenja na tragu svih tih ideja da su Ibzenove drame pomalo zarđale, da ih je vrijeme pregazilo i da ih je zato potrebno pozorišno osvježiti.
Ibzenovi “Stubovi društva” ovdje se nastoje osavremeniti odbacivanjem njihovog realističkog prtljaga. Iako anti-realističke ili post-dramske pozorišne ideje i strategija nisu konzistentno sprovedena, raspoznajemo njihove oblike u ovoj inscenaciji. Umjesto Ibzenovog realistički pedantno konkretizovanog prostora dramske radnje ovdje imamo jedan neodređeni i prvenstveno simbolički označen prostor igre u kojem se junaci kreću: vidimo u pozadini (scenografija Vanja Magić) pomalo uznemirujuće oblike sanduka koji su natovareni na palubu nekog tragovačkog broda, među koje su se ugnijezdili i junaci drame u svojim takođe istorijski nespecifičnim kostimima (Lina Leković), a naprijed, prema proscenijumu, povezanom nizu stolica glumci će stalno mijenjati funkciju i oblik. Vidjećemo i par umetnutih scena performativnog tipa i ekspresionističkog naboja kojima se još agresivnije narušava mimetički karakter ovog pozorišnog svijeta poput uvodne scene sa siluetama junaka u pokretu ili repetitivne scene nasilja u kojoj gospođa Bernik više puta uzastopno pada pod šamarima svoga muža konzula Bernika. Na kraju predstave, taj kargo u pozadini će se zarotirati, a onda će junaci zajedno sa sanducima biti umotani u foliju, spakovani za transport, prodaju, možda smrt, svakako – za kraj predstave.
Moguće je da je postojala namjera da se ovakvim intervencijama transgresira jednoznačni, skučeni i (pretpostavljeno) dosadni i anahroni realistički svijet “Stubova društva”, da se on, dakle, učini prozirnim, slojevitim, iracionalnim i otvorenijim za tumačenja. Osnova za takve intervencije ima u samom tekstu. Mnogo puta je ponovljeno da čak ni Ibzenove društveno-kritičke realističke drame nisu sasvim očišćene od simbolističkih natruha, što važi čak i za “Stubove društva”: iako realistički čvrsto ukotvljen, svijet ove drame ostaje otvoren i za filozofske i antropološke meditacije o potencijalno beskrajnoj slobodi ljudske volje i širokim prirodnim prostranstvima koja su njen zavičaj – negdje daleko postoji mogućnost drugačijeg života koja iskosa osvjetljava ovaj učaureni, malograđanski i licemjerni svijet. Ali, ove intervencije ne otvaraju nikakve prozore. Prije bismo mogli da ih doživimo kao potcrtavanje značenja drame drugim, izvan-tekstualnim pozorišnim sredstvima ili možda demonstraciju pozorišne i rediteljske emancipovanosti od samog teksta. Završnu scenu sa teretom koji se okreće tako primamo kao performativnu eksplikaciju u kojoj suviše razgovjetno čitamo kritičke refleksije na račun kapitalističke ideologije i položaja čovjeka u kapitalizmu.
Na drugoj strani, i dalje čujemo onu istu škripu starinskih konvencija kojih bi se najprije moralo osloboditi pozorište koje želi da osavremeni Ibzena, polemiše sa realizmom i ekperimentiše sa postdramskim. Sve vrijeme osjećamo pritisak tih dramskih konvencije koje opterećuju ovu dramu. Isuviše zamršena i prenapregnuta intriga, obrti u koje je sama sudbina umiješala prste da bi namirala pravdu i uspostavila moralnu ravnotežu, provaljivanje mračnih tajni iz podruma – svi ti starinski djelovi Ibzen-mašine ovdje ostaju netaknuti i nepodmazani. Ako smo u prvom dijelu predstave pretjerano fokusirani na samu događajnost, rekonstrukciju zamršene intrige o osujećenju društvenog uspona konzula Bernika povratkom iz Amerike rođaka njegove žene koji znaju za njegovu “mračnu tajnu” o rođenju vanbračne kćeri i lažima na kojima je zasnovao svoju moć i autoritet, u drugom dijelu predstave naći ćemo se u jednom melodramskom, plačljivom svijetu, pred konzulom Bernikom koji se, nakon smrti sina Olafa, koja ga je dozvala pameti, iskreno kaje zbog svojih postupaka.
Teško je shvatiti kako se uopšte moglo dogoditi da takve dramske konvencije, koje su u međuvremenu postale posude za najbanalnije sadržaje i kojima se više ne vjeruje, zagospodare ovom predstavom. Na kraju, imamo utisak da je ova inscencija ipak pogubljena između realizma i anti-ralizma, devetnaestovjekovnih dramskih konvencija i performansa, dramskog i postdramskog, melodramskog i politički angažovanog, i da joj temeljno nedostaje pozorišni identitet.
To se reflektuje i na glumačku igru. U okvirima manira realističke glume, od kojeg se ovdje ipak ne odustaje, kreću se glumci Simo Trebješanin, Jelena Minić, Miloš Pejović, Aleksandar Gavranić, Žana Gardašević Bulatović, Ana Vujošević, Lazar Đurđević, Jovan Dabović, Ana Vučković i studenti Radmila Škuletić i Luka Stanković. Moguće je da je najprimjereniji onaj tonalitet u kojem Simo Trebješanin traži lik konzula Bernika – njegova žanrovska nenametljivost, psihološka i glumačka svedenost možda najviše podržavaju distanciranje od melodramskog ili onog “puko realističkog”. Na suprotnoj strani tog registra je Ana Vučković kao gospođa Linge koja svojim idiosinkratičnim, komično-karikaturalnim solo tačkama (koje se, sudeći po aplauzu, dopadaju publici) ne samo da pravi distrakcije i ruši predstavu, već dovodi u pitanje i timski karakter igre. Sa tim, međutim, prestaju sva neprijatna glumačka iznenađenja. Nema ovdje velikih uloga koje bismo sa sobom odnijeli kući da ih tamo u miru pretresamo, ali povremeno ćemo imati zadovoljstvo raznolikih psiholoških uvida koje Ibzenove društveno-kritičke drame takođe nude, i na kraju ćemo glumcima aplaudirati bez zadrške.
Možemo u “Ibzen mašini” naći određena pozorišna zadovoljstva, ne samo u psihološkim sadržajima, već i u odgonetanju intrige (ako je to ono što želimo), efektnosti performativnih intervencija i dobrim dijalozima, ali se ono “osavremenjivanje” Ibzena koje priželjkujemo nije desilo. I u ovom izvođenju Ibzenove društvene drame i dalje škripe i zapinju na istim mjestima, a u doživljaju preovladava ravnodušnost tako nesrazmjerna značaju političkog i moralnog iskustva o kojem je riječ i njegovom uplivu u naše živote.