Život i smrt, pismo i glava
“Smrt i njeni hirovi”, Žoze Saramago; adapatacija Kata Đarmati; dramatizacija i režija Lidija Dedović; Crnogorsko narodno pozorište
Kao i Smrt u romanu Žozea Saramaga, po kojem je rađena, i predstava “Smrt i njeni hirovi” se na kraju, nakon nekoliko odlaganja i četiri godine zakašnjenja, ipak nedavno (24. februara) pojavila na Sceni Studio Crnogorskog narodnog pozorišta. Razlozi za njeno odlaganje nisu bili misteriozni i hiroviti kao razlozi zbog kojih se Smrt privremeno povukla i ostavila u čudu stanovnike neimenovane države u Saramagovom romanu – njena premijera 2020. godine morala je, naime, biti odložena, a zatim i otkazana, zbog uvođenja epidemioloških mjera – ali su oni ipak bili povezani sa smrću, i ta podudarnost golica imaginaciju i intelekt i plete oko ove predstave finu intrigu.
Na tragu tih paralelizama između istorije ove premijere i ponašanje glavne junakinje Saramagovog romana možemo da razmišljamo i o tome da li bismo tada, u sumornom pandemijskom ozračju, uopšte mogli (i mi kao publika, i umjetnici koji su radili na predstavi) da podignemo rukavicu koju Saramago baca u lice čitaocima. Njegova fantazmagorična, iščašena storija o hirovitoj Smrti koje čas ima, a čas nema, traži da naš odnos sa Smrću bude koliko-toliko egal, što znači da nam smrt ne smije disati za vratom i da nam snovi ne smiju proticati u ritmu pandemijskog dans makabr-a. Smrt je, naravno, i sada tu, znali bismo to čak i da na sjedištima na Sceni Studio nismo zatekli pisma koja nas na to podsjećaju, ali je ovo sada ipak ravnopravniji odnos i imamo mnogo bolje izglede da prihvatimo Saramagov izazov da barem pokušamo da se našalimo na račun svojih fantazija o besmrtnosti, da se približimo Smrti, probamo da je čupnemo za rukav, da uživamo u njenim zamešateljstvima, da je kontempliramo, pregovaramo sa njom, da pokušamo da se saživimo sa idejom da su život i smrt dvije strane istog novčića i da se, na kraju, prepustimo uživanju u umjetnosti kojoj nekako uspijeva da pomiri čak i život i smrt, na šta nas Saramago otvoreno i poziva u završnici romana, u kojoj Smrt, fascinirana jednim umjetnikom, ponovo zaboravlja da radi svoj posao i tako radnju vraća na početak.
Možda bismo mogli, u svijetlu najnovijih transhumanističkih, bio-inženjerijskih projekata produženja mladosti i postizanja besmrtnosti, da razmišljamo i o tome da je Saramagove ideje o besmrtnosti možda ipak pregazilo vrijeme za ovih dvadesetak godina koje su protekle od objavljivanja romana (2005) i da, eventualno, žalimo što te transhumanističke ideje nisu upisane u ovu predstavu, ali je, s druge strane, istina da je ono o čemu je riječ u ovoj predstavu naše svagdašnje iskustvo smrti, da nas se sve ostalo (još uvijek) tiče samo spekulativno, i da nam je, na kraju, ova tema intimno više nego važna – od pomisli na život kao, hajdegerovski rečeno, “bivstvovanja ka smrti”, i dalje nam zastaje knedla u gru.
Predstava “Smrt i njeni hirovi” drži se načelno teksta, njegovih značenja i pitanja koja on postavlja. U spektru scenskih intervencija prepoznajemo povremeno reference na lokalni savremeni kontekst, možda i na hipertrofiranu medijalizaciju života i smrti (u mnoštvu ekrana koji pilje u nas, reflektujući nas povremeno), i to je uglavnom sve što možemo da identifikujemo kao proboj izvan semantičkog polja u kojem se roman kreće. Na drugoj strani, opažamo (sa zahvalnošću) nastojanje da se očuva cijeli emotivni, žanrovski, značenjski registar ovog romana i da se ostavi netaknutim njegov duh, njegov društveni angažman, kritički intelektualizam, kontemplativnost, poetičnost, imaginativnost i ljepota. Šta god da je otpalo (a otpalo je) tokom adaptacije romana (Kata Đarmati) i dramatizacije (Lidija Dedović), kako god da su prespojeni likovi, motivi i narativne niti tokom toga procesa – taj registar je ostao sačuvan, barem u naznakama.
Kada, dakle, stignemo na Scenu Studio, uzmemo pismo koje je ostavljeno na sjedištu, smjestimo se i pogledamo ka sceni, pred sobom vidimo zavjese od žičane mreže (scenografija Branko Hojnik) koje markiraju prostor igre, sa nekih pet ili šest ekrana naokolo i muzičarima u uglu (Marija Mitrović, Mladen Vukčević), dakle scenu koja pomalo podsjeća na mali noćni klub, a pomalo na krletku ili medijski pul. Kosa (Ana Vučković) će najaviti pozorišni šou medijskim, bunovnim glasom i pozvati glumce da stupe u prostor igre (tu diskretnu teatralizaciju možemo da pratimo do kraja predstave). I onda, kada se glumci spakuju u ovaj prostor, nastaće prava gužva u krletci (izlasci i ulasci na scenu vrlo su rijetki, izmještanje iz prostora igre najčešće je označeno samo pomjeranjem izvan mreže). Situacije počinju brzo da se smjenjuju, u prisustvu cijelog ansambla, i tako se sklapaju djelovi priče o Smrti koja jednog 1. januara prestaje da posjećuje stanovnike jedne države, što isprva izaziva medijsku pažnju, njihovo ushićenje i radost zbog seksualne slobode koju je strah od smrti (Boga) zauzdavao, dok se ubrzo ne pokaže da to ipak ne može tako, da na smrt računa crkva, da je ona ukalkulisana u cjelokupnu infrastrukturu (zdrvstveni sistem, pogrebna preduzeća, osiguravajuća društva) i biznis, i dok haos ne postane toliko nepodnošljiv zbog sve većeg broja umirućih ljudi koji nikako da umru da u cijelu stvar mora da se umiješa “maphia” koja, u koruptivnoj sprezi sa Vladom, razvija posao prebacivanja moribunda u okolne zemlje, u kojima Smrt ne drijema. Tada nastupa mrak, a onda uplovljavamo u drugi, lirski dio priče (koji možda neće biti najjasniji onima koji nisu čitali roman), u kojem vidimo kako Smrt, u obličju žene, stiže do jednog muzičara da bi saznala zašto se poziv na umiranje koji mu je više puta upućen uporno vraća, i zaljubljuje se u njega. I tada, na samom kraju, konačno nam postaje jasno da su možda umjetnost i ljubav to što barem privremeno uspijeva da zbuni Smrt i odvrati joj od nas pažnju.
Ništa ovdje ne miruje, u svakom tenutku ta mala scena funkcioniše kao prostor iz kojega se istovremeno emituje mnošto znakova, poput signala na komandnoj tabli. Scenski jezik stavljen je u puni pogon: glumačka tijela se ne smiruju, kreću se, stepuju (pokret Gregor Luštek), povremeno koriste maske (Ivanka Vana Prelević), vrše različite radnje, uključujući i čisto simboličke, muzika ne prestaje (kompozitorka Irena Popović Dragović), glumci povremeno svoje replike zamjenjuju muzičkim rečitativima, ekrani se ne gase… Mogao bi se ovaj rediteljski postupak opisati kao, recimo, neka vrsta “scenskog komprimovanja”: scenski jezik kao da je sabijen u malenu bocu da bi proizveo što više pozorišnih mirisa. Osjećamo nekada da je zagušljuvo, da smo pretjerano izloženi scenskoj radijaciji (tada se pitamo zašto ova predstava nije postavljena na velikoj sceni), ali to traje kratko jer ovdje ipak postoji scenska konzistentnost koju ljuljaju, ali ne urušavaju distrakcije, banalnosti ili eksplicitnosti kojih ipak ima (poput, na primjer, jabuke koje glumci zajedno jedu u trenutku seksualne razuzdanosti ili scene u kojoj se junaci mažu krvlju).
Glumci kao da lako nalaze svoje mjesto u ovoj predstavi sa sopstvenim glumačkim identitetima, i to upućuje na dobar kasting i poznavanje glumaca. Pomalo “lisičji” glumački manir Nade Vukčević sasvim je na mjestu u ulozi Smrti koja se pojavljuje u tijelu žene koja upravo, sa čuđenjem, otkriva svoju tek probuđenu erotsku želju. Dejana Ivanića sa njegovom “zbunjenošću”, izvjesnom infantilnom suspregnutošću takođe možemo da vidimo kao tog malog, skromnog pijanistu koji je, bez ikakve ideje o svojoj jedinstvenosti, naprosto zatečen njenom željom. Njihov odnos u kojem se prepliću teme smrti, umjetnost i ljubavi istovremeno je najpoetičniji i najintimniji odnos u ovoj predstavi. Ana Vučković kao Kosa, neka vrsa konferansjea, kustosa predstave i medijatora, koristi (nekada pretjerano) različite oblike konvencionalnog šarma koji idu uz te javne uloge. Julija Milačić Petrović Njegoš kao Gospođa Premijer zapravo pokriva više izvorno različitih uloga prolazeći glumački vješto kroz različita iskustva, od puko administrativnog do iskustva iskušavanja seksualne slobode u uslovima smrti Smrti, a onda i Boga, do intimnih porodičnih iskustava suživota sa umirućim bolesnicima kojima se smrt ne može pruštiti: njena ostarela, katatonična majka (Jadranka Mamić) stalno je prisutna na sceni kao podsjećanje da je san o besmrtnosti zapravo zastrašujuća distopija. Sa Nikolom Perišićem u ulozi Direktora svih preduzeća, Omarom Bajramspahićem kao Ministarom zdravlja i Ministrom unutrašnjih poslova i Lazarom Dragojevićem kao Kardinalom, ova glumačka ekipa na kraju uspijeva da ispliva do obale, podrži scenski identitet predstave i očuva njene emotivne i značenjske slojeve.
Mala je vjerovatnoća da ćemo nakon predstava “Smrt i njeni hirovi” iz Crnogorskog narodnog pozorišta izaći bez nekog otiska. Pismo možemo zaboraviti na sjedištu ili ga možda baciti, ali trag će ipak ostati negdje, u nekom dijelu bića koje ne prestaje da brine zbog smrti i nekako zna ili sluti da između života i smrti postoji veza, da bi bilo hrabro i divno priznati je, koliko se može, barem povremeno, barem šaleći se, barem u pozorištu.