„Ujka Vanja“: U polemici sa „Ujka Vanjom“

Crnogorsko narodno pozorište: Anton Pavlovič Čehov, "Ujka Vanja", red. Mirko Radonjić

Publika koja očekuje realističkog i „doslovno“ interpretiranog Čehovljevog „Ujka Vanju“ sigurno neće naći to što traži u novoj postavci ovog komada koja je premijerno izvedena 4. marta na velikoj sceni CNP-a. Ovaj „Ujka Vanja“ drugačije je zamišljen. Naracija ove drame isprekidana je metateatarskim i nefikcionalnim intervencijama koje nam ne dopuštaju da se „uljuljkamo“, zaboravimo da se nalazimo u pozorišu i koje nas stalno podsjećaju da je ovdje riječ o pozorišnom istraživanju.

Naime, tok priče prekida se brojnim i raznovrsnim intervencijama koje dekonstruišu realnost ovog teksta, od onih komentara koji se odnose na sadržaj drame, njene likove i odnose, Čehovljevu dramaturgiju i ideje o pozorištu, do onih, brehtovskih koje referišu na same tehničke i druge uslove u kojima se događa pozorišna igra, na realne esnafske probleme sa kojima se glumci suočavaju i različite društvene okolnosti u kojima se ova predstava događa. Tako nas zapravo ovo izvođenje konstanto čas smješta unutar teksta, a čas izmješta izvan njega, dovodeći nas u situaciju da stalno polemišeno sa njim i otkrivamo njegovu višestruku aktuelnost i podsjećajući nas da smo u prostoru gdje se događa jedno pozorišno istraživanje, koje takođe može biti uzbudljivo. 

Poseban sloj predstave čini aktualizacija Čehovljevih likova koji se stalno nastoje identifikovati u savremenom i lokalnom okruženju čemu, između ostalog, služi i lokalni govor. U prvim replikama Pavle Prelević nam predstavlja ujka Vanju kao gradskog „hejtera“ čija se intelektualna superiornost istopila u neradu, mrzovolji i apatiji, kakve viđamo svuda oko sebe.  

Od tog doživljaja sopstvene neostvarenosti ne pati samo ujka Vanja, kojeg Pavle Prelević tumači kroz ironiju i tragizam: od nje boluju i svi drugi junaci i junakinje ove drame, s tim što su sada to neki nama bliži oblici „promašenosti“. Ovog Serebrjakova prepoznajemo u likovima nekih bliskih egoističnih ostarelih ljudi vječito gladnih društvenih priznanja i slave. Aleksandar Gavranić ga tumači na rudimentaran način: njegovo izvještačeno podrigivanje na groteskan način sugeriše njegovu manipulativnost, spremnst da svoju starost, nemoć i bolest iskoristi da bi kontrolisao ljude oko sebe i za sebe prigrabio sve. U sceni kada Serebrjakov izlaže svoj plan prodaje imanja, kojim bi ostavio bez krova nad glavom sopstvenu ćerku i ujka Vanju, Gavranić blago karikira sebičnost i infantilnost ovog lika koristeći lokalni govor i groteksan govor tijela.

Astrova, razočaranog seoskog ljekara igra Ivan Bezmarević koji to osjećanje očaja i samodestrukcije izražajnom igrom dovodi do totalnog ogoljavanja pred publikom. Naročito intenzivan doživljaj njegovog rastrojstva nalazimo u monologu u kojem Bezmarević, kao u delirijumu, govori o uslovima u jednom izbjegličkom kampu gdje ljudi i stoka zajedno leže u smradu i prljavštini. Ta scena intenzivno svjedoči o obespravljenima i marginalizovanima našeg doba zahvaljujući paraleli koju pravi dramaturg Ilija Đurović: u Čehovljev drami Astrov se sa ovakvom bijedom susreće u jednoj seoskoj kući tokom epidemije tifusa.

U Čehovljevoj drami Talegin je sporedni lik, njegova uloga svodi se na povremeno sviranje gitare radi atmosfere, ali je Iliji Gajeviću ovdje dat glumački zadatak da „van uloge“ ismijava njegovu nevažnost, što je dalo cjelokupnoj predstavi komičan efekat. Lijepa Jelena Andrejevna (Jelica Vukčević) samo je objekat tuđih  želja i ta njena pozcija takođe se aktualizuje, naročito kroz kostim koji je čini da izgleda kao lokalna „sponzoruša“. Koristeći mimiku i govor tijela kojima sugeriše samozadovoljstvo umišljene intelektualke, Tihana Ćulafić tumači lik Vojnicke, poštovaoca intelektualne ispraznosti. Jelena Laban  povremeno je u ulozi komentatora radnje, a povremeno u funkciji lika Marine, stare dadilje. Ona karikira nesklad između svoje mladosti i uloge koja joj je data, kao i samu servilnost ovog lika koji utjehu nalazi u vjeri. Anja Misović igra uvjerljivo Sonju, moralno uzvišeno i nesrećno biće za koju bi ljubav, kao i za većinu drugih junaka, na kraju ipak mogla da bude izlaz. Ona povremeno izlazi iz uloge i iz perspektive glumice komentariše svoj lik, nezadovoljna što mora da igra lik ružne djevojke, i ta intervencija, na primjer, jeste komična, ali ona služi i da se podvuče postupak umjetničkog procesa, vraćajući gledaoca na poziciju refleksije prema sadržaju. Čehovljeva Sonja završiće sa nadom u nagradu koja je čeka nakon smrti, ali ne i ova u ovoj predstavi: u dramatizaciji Ilije Đurovića, ona odustaje od te nade i to shvatamo kao poziv na nemirenje sa eksploatacijom i socijalnom nejednakošću. Upravo u tom pravcu ide i dramaturška intervencija u kojoj jedan od glumaca komentariše Čehovljev tekst: on preispituje zašto se fabrički radnik u Čehovljevom „Ujka Vanji“ pojavljuje tek toliko da prense jednu vijest, bez prilike da dobije svoju ulogu u tekstu.

Kostimi (Lina Leković) koji kombinuju glumačku radnu odjeću (na primjer, trenerke) sa djelovima izrazito elegantnih, glamuroznih teatralnih kostima takođe nas podsjećaju da se nalazimo u pozorišnom procesu, na mjestu gdje se pozorišnim jezikom pokušava osvojiti realnost jednog dramskog teksta. Takođe, scenografija (Andreja Rondović) ogoljava scenu kao mjesto pozorišne igre: to je pozornica sa mikrofonom, video projekcijama teksta, rekvizitima poput mješalice ili skele koji nemaju svoju realnost izvan funkcije koju ovdje imaju, koja se mijenja od scene do scene (skele mogu biti sto, mješalica za beton može postati samovar). Muzika („Pojačano prisustvo“) se više koristi u funkciji komentara na tekst nego u ulozi kreiranja atmosfere, što je takođe jedan od anti-naturalističkih sredstava korišćenih u predstavi. Tonovima hard rok muzike dat je revolucionarni karakter replikama likova o provincijalnom okruženju u kojem žive ili pak o destruktivnosti i pohlepi čovjeka u odnosu na prirodu koja ga okružuje. Na samom kraju, narodna muzika pruža doživljaj balkanske melanholične autodestrukcije.

U predstavi se navodi dokumentarni podatak da je Čehov zamjerao savremenicima koji su od njegovih likova pravili plačljivce. I zaista, u ovoj inscenaciji junaci nisu blijede sjenke jednog mnogo puta iskorišćenog teksta. Oni su dobili priliku da ih ožive kroz komentar, igru, lokalni govor, psovke, humor i sarkazam. I tu priliku su iskoristili. Baš u tom smislu reditelj bira da ove likove u prvi mah ismijava, što se nekome može učiniti kao banalizacija, a da ih onda „razumije“ i „žali“, oblikuje im „gustinu“ i „težinu“, stvarajući prelaze od scena punih ironije i humora do onih koje vode do snažnog scenskog doživljaja. 

Ono što je Mirko Radonjić uspio, sada već u duhu prepoznatljive poetike, jeste da od ove drame ne napravi atmosferu mrtvila i čamotinje, kako su to, suprotno Čehovljevim željama, radili mnogi reditelji. Ova inscenacija živo svjedoči o apsurdnosti ljudske egizistencije, ali i o društvenoj nejednakosti i uslovima u kojima ljudi žive u zajednici, uključujući i našu, polemišući živo sa tekstom i nadograđujući ga kroz istraživački umjetnički proces.