Jerma: Bauk biologije

Crnogorsko narodno pozorište: Sajmon Stoun, "Jerma", red. Ana Tomović

Dramski tekst Sajmona Stouna „Jerma“ (2016) obrada je istoimene drame Federika Garsije Lorke (1934). Lorka je svoj komad o „jalovoj“ ženi u ruralnom, izolovanom, striktno patrijarhalnom i katoličkom španskom predjelu žanrovski okarakterisao kao „tragičnu poemu“. Tragizam proizilazi iz narastajućeg očaja psihofizički zarobljene junakinje (kako u formalnom braku bez ljubavi, tako i bukvalno u kući, zbog nasilnih i kompleksaških pojmova o muškoj „časti“), koji je postepeno vodi u ponor ludila. Jerma svim svojim bićem želi da ima dijete jer smatra – u šta je zdušno ubijeđuju konvencije i očekivanja okoline surove prema „neuklopljenima“ – da bi ono ispunilo njen izlovani, frustrirajuće neslobodni život i podarilo mu smisao. Lorka njenu želju za trudnoćom duboko ukorijenjuje u slike plodne zemlje i prirodnih ritmova, te paganskih i hrišćanskih narodnih tradicija, odakle proizilazi poetičnost ove drame, i izvjestan podtekst nečeg bajkovitog i arhaično-mitskog.

Stounova adaptacija zadržava središnju temu, odnosno preplavljujuću opsesiju naslovne junakinje željenom trudnoćom, koja je kroz nekoliko godina odvodi u ludilo i tragičan kraj; ali je aktuelizuje, odnosno „prevodi“ u savremeni, dobrostojeći sloj britanske srednje klase srednjih godina. Jerma, koja je u Stounovoj verziji označena kao Ona i njen partner Džon urbani su stanovnici velegradskog Londona sa karijerama kontinuirano u usponu, koji sebe osjećaju slobodnim da žive kako god žele, pri čemu ne trpe nikakva naročita očekivanja ni pritisak okoline. Oni su lucidni i obrazovani, tolerantni i samouvjereni, mnogo polažu na svoj „imidž“ i na početku drame upravo su kupili trospratnu kuću u perspektivnom londonskom predgrađu. Premda ponekad deklarativno autoironizuju svoj konzumeristički način života, u njemu istovremeno i bezrezervno uživaju. Iako je praizvođenje Stounovog komada u Londonu prilično dobro primljeno, između ostalog i od strane stručne javnosti, bilo je i nezanemarivih problematizovanja, naročito u pogledu smisla obrade: prema ovim mišljenjima, adaptacija je neuspješna, jer Lorkina drama suštinski ne funkcioniše u radikalno izmijenjenom kontekstu.

Naročito su problematizovane motivacije junakinjine opsesije sopstvenim djetetom: ta želja kao da joj je došla iznenada, niotkuda, nepotkrepljena onim što o njoj saznajemo (razmažena egocentrična zahtjevnost, hladnoća prema sestrinom djetetu i ljudima koji je okružuju generalno...). Stoun ne određuje porijeklo njene izjedajuće želje sasvim jednoznačno – naslućuju se, manje ili više eksplicitno, motivi kao što je hladna priroda njene majke, prazne sobe u kući koje treba nečim ispuniti, srednje godine, navika da ima ono što imaju ljudi njenog životnog stila i uzrasta, ambicioznost i kompetitivnost, ali iznad svega „zov prirode“ koja se „budi“ u njoj (poslednje je dodatno podvučeno univerzalizujućim označavanjem junakinje kao „Ona“, kao i izjavama pisca da je „promijenio izvorni materijal, ali ne i mit“, te da „posvuda u gradovima šetaju Jerme“ kojima počinje „kucati biologija“).

U tom smislu, i kreatori predstave su prije i nakon premijere davali naučno i etički prilično problematične izjave: recimo, o biologiji „na koju nemamo uticaja, a koja se 'podmuklo' budi i počinje da utiče na našu sreću“, o tome kako su recentno „žene u svojoj nezavisnosti otišle jako daleko“ i „danas karijeru stavljaju ispred svega, grade svoje ime, a ne svoju porodicu koju smatraju zastarjelom i prevaziđenom institucijom“. U objašnjenjima motiva rada na predstavi i značenja koja su željeli posredovati, našla se i rečenica „želja ove žene da ima dijete danas je konglomerat naslijeđa jednog kolektivnog koda koji je već u našem DNK, kolektivnog očekivanja koje postoji, iako smo se zaogrnuli plaštom emancipacije“, te konstrukcija koja karakteriše potrebu za trudnoćom kao „konglomerat stvarnog htijenja i stvarne potrebe da se bude bremenit višim smislom od ovoga koji osjećamo, opipavamo i živimo“. Nažalost, predstava Ane Tomović ne demantuje ove deklamativne stavove – tekst se u potpunosti prati (rediteljka potpisuje i adaptaciju teksta, a Vuk Ršumović dramaturgiju), i iako se pokušavaju zadržati svi potencijalni motivi Jermine ludačke želje za reprodukcijom, ipak preteže poslednje, najproblematičnije od potencijalnih objašnjenja: današnjoj Jermi, lišenoj konteksta izvornika, presudni pokretač potrebe da rodi dijete je neumitni „biološki imperativ“.

Kristina Obradović kao Ona dala je realistički detaljan i uvjerljiv (i za nju izvjesno iscrpljujući) prikaz postepenog mučnog gubljenja razuma i sunovrata u ludilo. Međutim, njenom oblikovanju lika nedostaje glumačke slojevitosti i nijansiranosti koja bi barem djelimično problematizovala, propitivala, pa i ironizovala niz različitih klišea od kojih je sastavljen ovaj prilično „šupalj“ lik. Izbor da se junakinja suštinski lišena psihološke složenosti i dubine (ne, naravno, zbog njene sudbine, nego jer je dramski tekst prikazuje takvom) otjelotvori kao punokrvna i realistična ličnost, doveo je do toga da Ona povremeno djeluje kao otjelotvorena psihijatrijska dijagnoza. U nastojanjima da se junakinjin poriv da zatrudni i rodi dijete univerzalizuje (da se ona pokaže kao potencijalno svaka žena i da se time izazove gledalačka empatija), način na koji je rediteljsko-glumački postavljen i predstavljen lik Nje povremeno prelazi i u neukusnu, pa i kičastu patetiku. Ovo je naročito izraženo u poslednjoj sceni u kojoj glumica u bijeloj haljini besciljno trči u krug, a zatim se nožem ubada u matericu po kojoj počinje da se širi krvava mrlja.

Aleksandar Gavranić, uspješni preduzetnik koji mnogo poslovno putuje, višeznačniji je u ulozi Njenog partnera/supruga Džona, kroz koga se od početka prelamaju ambivalentnosti i kontradiktornosti kako u vezi, tako i u načinu života ovog para. Maja Stojanović igra Njenu pasivnu i rezigniranu sestru Meri kojoj se trudnoće neplanirano dešavaju, iako ih ne želi (odnosno, ne zna da li ih želi); Žaklina Oštir ponešto isuviše izvještačeno i karikirano oblikuje njihovu samosvjesnu majku, koja je jedina od svih likova u miru sa sobom i svojim životom (zbog čega je bilo kakvo karikiranje neumjesno); a Vule Marković donosi lik Njenog bivšeg partnera Viktora, sa kojim je svojevremeno zatrudnila, ali se odlučila na abortus, što je sada progoni. Međutim, posebnu pažnju zaslužuje lik Njene dvadesetjednogodišnje pomoćnice Des, koji se u drami ne ističe naročito, ali se, zahvaljujući vitalnoj i svježoj glumi Sanje Vujisić, ističe u predstavi. Des u ovoj interpretaciji baca novo svjetlo i na lik glavne junakinje i omogućava da se ona pogleda i iz drugih uglova, osim fiksacije potomstvom: ova mlada djevojka se savršeno i u potpunosti uklapa u trenutak, kontekst i duh vremena koji živi, osjeća u potpunosti „na svom mjestu“ i osjeća puno pravo da to mjesto zauzima. Iako živi u maniru lepršave lakoće (koja starijim generacijama izvjesno često djeluje i kao neodgovornost), Des ipak vlada sobom i poznaje svoje granice. Njen lik u odnosu na Jermu otvara jednu potencijalno plodotvornu temu drame, a to je kriza srednjih godina (koju Ona izvjesno proživljava: neprestano se vraća sjećanjima, kaje se zbog svojih ranijih izbora, proživljava krizu identiteta, ne može više sa sa potpunom lakoćom da pati tehnološki razvoj...), međutim, ta mogućnost u inscenaciji nije bitnije iskorištena. Potrebno je pomenuti i da dodatni problem za glumce predstavlja način na koji je drama napisana – pojedine scene zatrpane su bujicama riječi, koje oni s primjetnom mukom izgovaraju (pri čemu su neki dijalozi napisani neprirodno simetrično, na način na koji ljudi ne razgovaraju u stvarnosti).

Scenski prostor rediteljka i scenografkinja Jasmina Holbus osmislile su kao duboku, gotovo praznu scenu pokrivenu bijelim tepihom, u pozadini omeđenu zavjesom. Praznina ovog ogromnog prostora (potpuna na početku i kraju predstave, dok se između na njemu nalazi par komada namještaja i u par scena parče stilizovanog travnjaka) i atmosfera hladnoće i sterilnosti koju on posreduje jednostavna su scenska metafora za Njen osjećaj sopstvene jalovosti i besmisla. Nužan (za scensko posredovanje junakinjinih unutrašnjih stanja) odmak od realizma postignut je u nekoj mjeri i dizajnom svjetla, naročito u psihodeličnoj sceni muzičkog festivala na kojem drogirana Ona u nepoznate osobe koje sreće projektuje bliske ljude iz svog života i možda po prvi put pokušava da sa njima uspostavi sasvim iskrenu komunikaciju. Raštrkane kratke epizode od kojih se sastoji radnja (koje se dešavaju u rasponu od pet godina) razdvojene su zamračenjima u toku kojih se emituju zvukovi buke i lupanja i nekoliko rok i pop numera (izbor muzike ekipa predstave). Generalno, za upečatljivo scensko posredovanje unutrašnjih proživljavanja i tamnog neizrecivog bezdana u koji Ona uranja, bilo je potrebno kreiranje mnogo promišljenijeg i maštovitijeg, upečatljivije atmosferičnog scenskog prostora.

Dok nam Lorkina Jerma budi saosjećanje, jer je beznadežno zarobljena u jednom skučenom i rigidnom svijetu, Stounova je naprosto iritantna. Nemaštovita, bukvalistička scenska interpretacija Ane Tomović ovu junakinju pokušava da smjesti u Prokrustovu postelju nekog mitskog okvira, u čemu ne uspijeva, jer je Njene probleme nemoguće posmatrati kao posljedicu bilo čega (bilo kakvih bezvremenih i tragičnih neizbježnosti, uključujući „biologiju“) osim njenih ličnih izbora. Međutim, izostanak univerzalnih značenja manji je problem ove predstave. Veći problem je nedostatak odmaka prema ozbiljnim klišeima i predrasudama utkanim u predložak, koji se ogleda u najvećoj mjeri u patetičnom oblikovanju glavne junakinje. Izborom da se ove predrasude ne problematizuju, nego da se čak i pojačaju kao neumitna datost, predstava opasno podržava destruktivne stereotipe koji potkopavaju dostojanstvo i autonomiju žena, naročito u vrijeme kada se i u mnogim do sada liberalnim sredinama opet teži ograničavanju njihovih prava na donošenje reproduktivnih (i drugih) odluka. Naročito u kontekstu koji je, na skali između svijeta Lorkine i Stounove Jerme, na žalost nemalo bliži ovom prvom.