Ifigenija: Nerazgovijetna aktuelizacija klasike

Centar za kulturu Kolašin, Centar za kulturu "Vojislav Bulatović - Strunjo" Bijelo Polje i NVO Korifej teatar Kolašin: Euripid, "Ifigenija", red. Zoran Rakočević 

Euripidova tragedija „Ifigenija u Aulidi“ (praizvedena u Atini oko 405. godine pr. n. e.) obrađuje temu iz mita o Trojanskom ratu, koja se odnosi na žrtvovanje Agamemnonove ćerke Ifigenije boginji Artemidi, kako bi grčka flota mogla da isplovi iz Aulidskog zaliva, gdje ju je usidrio nedostatak povoljnog vjetra. Iako isprva strastveno moli oca da je poštedi, Ifigenija doživljava duševni preokret kada smisao grčkog pohoda na Troju shvati ne kao privatnu Menelajevu stvar koja se tiče njegove odbjegle žene Helene (koju je zaveo i odveo trojanski princ Paris), nego kao nacionalni pokret Grka koji treba da se usprotivi varvarskoj samovolji. Ona je tada pristala da se dobrovoljno žrtvuje za domovinu, odnosno opšte dobro; međutim, Artemida se u poslednjem trenutku sažalila i odnijela je sa žrtvenika (prema nekim istraživačima, pravi kraj drame je izgubljen, a ovakav je kasnije dopisan).

S obzirom na radikalnu promjenu konteksta, scenska interpretacija koja bi kritikovala (samo)žrtvovanje nevine osobe zarad patriotskih „viših“ ciljeva nameće se kao najočekivanija inscenacija ove klasične tragedije. U današnje vrijeme, naime, rasprostranjeno je i prihvaćeno gledište koje doktrinu „prirodne“ pripadnosti nacionalnom kolektivu i zahtjeve političkih elita da nacija za pojedinca treba da bude značajnija od bilo koje druge identifikacije tumači kao destruktivni nacionalizam. Ipak, u Crnoj Gori i državama nastalim raspadom bivše Jugoslavije proširena su populistička shvatanja u kojima dominiraju mitovi o porijeklu, te se konstrukti nacije i nacionalnog identiteta i dalje zloupotrebljavaju za ostvarivanje ciljeva vladajućih moćnika. Imajući ovu činjenicu u vidu, prethodno navedeno moguće režijsko tumačenje Euripidove drame, za koje se opredijelio i reditelj Zoran Rakočević, ima svoje kontekstualno opravdanje kao kritika političkih manipulacija kojima kontinuirano svjedočimo (na namjeru aktuelizacije na ikonografskom planu ukazuju i uglavnom savremeni kostimi u koje su obučeni likovi).

Međutim, predstava ovakva značenja razgovijetno nudi tek pri samom kraju, u sceni u kojoj okupljeni likovi glasaju o tome treba li Ifigeniju žrtvovati za dobrobit Grčke. Nakon što svi glasaju „za“, sa desnih ruku koje su podigli počinje da im se sliva krv, dok Agamemnon u ruci drži i minijaturnu crvenu zastavu na postolju. Ovo pre-ekspresivno – previše očigledno, banalno, očekivano scensko rješenje indikativno je za cjelokupni rediteljski koncept, koga karakteriše oslanjanje na napadne, „blefirajuće“ spoljašnje scenske efekte, lišene dubinskih izražajnih mogućnosti (neki od njih su proizvoljno korištenje mikrofona i mobilnih telefona, muzika uživo koju na električnoj gitari izvodi Bojan Peko Minić, golotinja, mnogobrojne simulacije polnog čina – između različitih likova ili likova i trupa lutke, Klitemnestrino višestruko ispijanje piva ili nečega što na to liči). Dok se načinom na koji glumci izgovaraju tekst (kroz mumlanje, deklamovanje, pjevanje i slično) očuđuju pojedini dijelovi drame, mahom oni koji se odnose na mitološka objašnjenja komplikovanih geneologija likova i veza među njima, ključne replike koje se odnose na predomišljanja Menelaja i Agamemnona oko potrebe za žrtvovanjem Ifigenije, te Klitemnestrine molbe za spas ćerke djeluju sasvim stvarnosno što, imajući u vidu završetak predstave, stvara utisak značenjske nerazgovijetnosti.

Lišeno artikulisane, objedinjujuće rediteljske zamisli djeluju i nekoherentna tumačenja likova, oslonjena na prenaglašena spoljašnja sredstva. Đorđije Tatić kao Agamemnon, sa osjetim problemima u pogledu razumljivosti izgovorenog teksta, čas posreduje bol zbog izgleda da će morati žrtvovati ćerku za dobrobit zajednice, a u drugom trenutku nastupom ironiše i dovodi u pitanje vrijednost državnih interesa za koje je žrtvuje. U naglašeno fizičkom tumačenju Petra Novakovića spartanski kralj Menelaj dat je kao neinteligentni, ljigavi egoista, koji ipak u pojedinim trenucima kao da osjeća grižu savjesti i žali nećakinju. Jelena Đukić vrlo teatralno-karikirano tumači Klitemnestru kao blaziranu vladarku, koja (iz ne sasvim jasnih motiva – utilitarističkih ili hedonističkih) seksualno zavodi svakog muškarca na kojeg naiđe; zatim u drugačijem, realističnijem maniru ubjedljivo brani pravo svoje ćerke na život; a onda na kraju opet teatralno i hladno glasa za njeno pogubljenje. Đukić u svojoj glumi vrlo vješto i precizno mijenja ove stilske registre, ali problem je što je rediteljski neartikulisano čemu te izmjene služe. U tumačenju Ifigenije, Anđelija Rondović ne uspijeva da ubjedljivo demistifikuje značenje žrtve ovog lika, što se naročito odnosi na njen ključni monolog pri kraju drame, kada odlučuje da prihvati svoju „sudbinu“. Ahil Moamera Kasumovića prikazan je kao blagoglagoljivi fićfirić (koji iz nekog, nejasnog razloga uz odijelo nosi štikle). U predstavu su, u funkciji hora, uključeni Una Lučić i Ognjen Sekulić, ali na nemušt, neraznatljiv način: uglavnom podižu oborene stolice, muški član se nekoliko puta ljubi sa Menelajem; dok Lučić uglavnom orgazmično uzdiše i kikoće se na histeričan način, a kada pokuša da pjesmom obznani Ifigeniji šta je čeka, sudrug joj stavlja ljepljivu traku preko usta – što je jedno u nizu karakterističnih spoljašnjih, banalnih scenskih rješenja.

Aktuelizacija klasike, kojoj osnovna svrha treba da bude pozorišno-društveni angažman u današnjem svijetu – što i jeste bila proklamovana namjera predstave, ostala je u ovom slučaju svedena na spoljašnje scenske efekte, neuklopljene u neki dubinski promišljen rediteljski koncept.