Upotreba čoveka: U okvirima politički korektnog
Grad teatar Budva, Novi tvrđava teatar (Čortanovci), Novosadsko pozorište (Újvidéki Színház), East West centar (Sarajevo): Aleksandar Tišma, "Upotreba čoveka", red. Boris Liješević
Predstava „Upotreba čoveka“ koju je prema romanu Aleksandra Tišme režirao Boris Liješević prikazana je kao jedina ovogodišnja premijera (zbog pandemijskih okolnosti, i jedina predstava) festivala Grad Teatar Budva. Predstava je nastala kao regionalna koprodukcija Grad teatra Budva, Novog tvrđava teatra (Čortanovci), Novosadskog pozorišta (Újvidéki Színház) i East West centra iz Sarajeva, u okviru projekta „Dijalog za budućnost: unapređenje dijaloga i društvene kohezije u i između Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Republike Srbije“ (UNDP, UNICEF, UNESCO).
Tišmin roman temu traume Drugog svjetskog rata obrađuje posredno, kroz analizu pojedinačnih ljudskih postupaka i unutrašnjih dilema pojedinaca zahvaćenih ratom, a ne kroz sintetički prikaz ratnih zbivanja. Protagonisti radnje su nekoliko novosadskih porodica čijim je pojedinim članovima data ključna uloga, koje roman nehronološki prati od tridesetih do pedesetih godina prošlog vijeka. Tragične, stradalačke ljudske sudbine ispripovijedane su uglavnom iz perspektive sveznajućeg pripovijedača, na jednostavan, sažet, objektivistički način, kojim se ostvaruje tjeskobna, hladna i pesimistična atmosfera ovog antiratnog romana.
Dramatizacija Borisa Liješevića i Fedora Šilija pojednostavljuje radnju romana, uklanjajući iz nje neke sporedne likove i njihove sudbine, ili ih redukujući na najosnovnije crte. U centru pažnje je Vera Kroner, djevojka iz bogate jevrejske porodice. Osvjetljava se njen odnos sa ocem Robertom i bratom Gerhardom, školskim vršnjacima (Milinkom Božićem i Sredojem Lazukićem), nastavnicom njemačkog jezika Anom Drentvenšek, i muškarcima koje bezuspješno pokušava da pridobije da joj pomognu u bijegu od nadolazeće katastrofe (mađarskim fašistom Miklošem Armanjijem koji preuzma radnju Kronerovih, i Verinim ujakom, njemačkim fašistom Lenardom Sepom). Istaknut je Verin osjećaj otuđenosti od sredine i gađenje koje je od djetinjstva, kao dijete Jevreja i Njemice, osjećala prema isticanju nacionalnih i vjerskih razlika među ljudima. Nakon oslobođenja iz „kuće radosti“ (logorskog bordela za nacističke vojnike), tijela i duha razorenog patnjama, i pokušaja integracije u socijalističko društvo sa imanentnim mu podjelama na oslobodioce i kolaboracioniste, Verin osjećaj nepripadanja i nesnalaženja pojačan je do granica neizdrživosti. Jedini srećni trenuci njenog života obilježeni su vremenom provedenim sa slučajno ponovo pronađenim Sredojem Lazukićem.
Glumice i glumci Emina Elor, Draginja Voganjac, Jugoslav Krajnov, Dušan Vukašinović, Ognjen Nikola Radulović, Aljoša Đidić i Ognjen Petković igraju i naratore – pripovijedaju odlomke radnje, predstavljaju likove, najavljuju događaje itd., i likove, pri čemu fluidno i spretno izmijenjuju različite uloge. Emina Elor svedeno prikazuje suštinsku usamljenost Vere Kroner u svijetu koji se uporno i uvijek iznova dijeli na „naše“ i „druge“, njenu unutrašnju snagu i očajničku potrebu da preživi, te kasnije kajanje zbog tog preživljavanja kroz koje je postala puka ljudska olupina. Draginja Voganjac igra samozatajnu nastavnicu njemačkog jezika, ali i komšinicu, službenicu, nadzornicu u nacističkom logoru, poštansku službenicu i medicinsku sestru. Jugoslav Krajnov je Verin učeni otac, naivni knjigoljubac koji se sve do odvođenja u logor zavarava nadom u pobjedu razuma; Dušan Vukašinović oblikuje Verinog vršnjaka i partnera iz mladosti, ljubaznog, ispravnog i u svom idealizmu pomalo glupog štrebera Milinka; Ognjen Nikola Radulović igra hedonističkog i neobuzdanog Sredoja; Aljoša Đidić Verinog eksplozivnog brata Gerharda koji prezire pasivnost sunarodnika; a Ognjen Petković Verinog indoktriniranog ujaka, zagriženog SS-ovca. Svi pomenuti glumci u različitim scenama predstavljaju i nacističke vojnike, socijalističke činovnike itd.
Sa postupcima brehtovske stilizacije, kao što su prisustvo svih izvođača oko pozornice, ulazak glumaca iz publike i oblačenje kostima pred njom, paljenje svjetla i obraćanje publici, paralelno odvijanje radnji, stilizovane – plesom predstavljene scene mučenja i stradanja, i slično, prepliće se naturalistička emotivnost. Ovo je naročito izraženo u sceni u kojoj Robert Kroner nakon nekoliko dana mučnog sprovođenja Jevreja u logor odbija da nastavi putovanje i biva po kratkom postupku ubijen, što je praćeno Verinim očajničkim plačem napuštenog djeteta; kao i u ponovnom susretu-zagrljaju Vere i Sredoja, koji joj podaruje trenutak ušuškanosti i bezbrižnosti. Ogoljena pozornica, kojom dominira dugačak, klaustrofobičan sivi zid u pozadini i gomilice odjeće pred njim (scenograf Željko Piškorić) posreduje tjeskobnu atmosferu neizvjesnosti, straha i neslobode.
Osnovne mane vrlo korektne predstave su nedostatak kompleksnijeg sagledavanja tema kojima se bavi, zbog čega nam (kao i predstava „Čuvari tvog poštenja“ koju je Liješević 2017. godine režirao u Gradskom pozorištu Podgorica) djeluje kao isuviše opšta i ilustrativna skica složenih procesa. Prepoznatljiv sveden Liješevićev rediteljski rukopis, koji podrazumijeva stilizaciju i uslovnost igre, vrlo dobro korespondira sa Tišminim spisateljskim stilom lišenim patetike, koji direktne opise stradanja ili izbjegava ili svodi na skoro mirno ispripovijedane kratke odlomke. Ipak, u odnosu na Tišmin roman, likovi, uključujući glavni, psihološki su pojednostavljeni i pomalo marionetski, njihovi odnosi su jednodimenzionalniji, zbog čega neki postupci djeluju nemotivisano i nedovoljno jasno. Sa druge strane, roman nije značajno scenski nadograđen, recimo adekvatnijim, dubljim seciranjem uzroka ratova (npr. nacionalizma kao od strane elita konstruisanog masovnog, destruktivnog uvjerenja o naciji kao najvišem smislu ljudskog postojanja). Zbog toga predstava, iako nije lišena vrijednosti, ostavlja utisak podcrtavanja opšteprihvaćenog (osuda antisemitizma, nacizma, i ratova uopšte).