Bitef-Prolog: Digitalna tijela pozorišta

Bitef-Prolog (12-15.9.2020.)

Bitef-Prolog, svojevrsna najava objedinjenih 54. i 55. izdanja festivala koji bi trebalo da se održe sledeće godine, odvijao se od 12. do 15. septembra u Bitef teatru i na obližnjoj otvorenoj sceni na Skveru Mire Trailović, pod sloganom „Na ivici budućnosti“. Iako je 54. izdanje festivala, koje je estetski i tematski trebalo biti zasnovano na konceptima posthumanizma i transhumanizma, odloženo zbog pandemijske krize, tim festivala odlučio je da na neki način očuva festivalski kontinuitet, ali i da istakne nemjerljivu ulogu pozorišta u kreiranju javnog kritičkog dijaloga, čak i u otežavajućim uslovima pandemijskih ograničenja.

U glavnom programu Bitef-Prologa izvedene su dvije predstave koje su, kroz pojavu digitalnih tijela izvođača, propitivale živo scensko prisustvo: „Dolina jeze“ reditelja Štefana Kegija, nastala u koprodukciji trupe Rimini protokol i minhenskog Kameršpile-a, i „Biti Arijela F.“ koju je koncipirao i režirao vizuelni umjetnik Simon Sen, a producirala ženevska kompanija „Kompanji Simon Sen“ u saradnji sa Teatrom Vidi iz Lozane. Prateći programi festivala – između ostalih stručne i naučne tribine i razgovori sa pozorišnim umjetnicima, uobičajeno su pažljivo osmišljeni tako da nadopunjuju i teorijski proširuju koncept festivala (ili, u ovom slučaju, njegovog uzorka).

Predstava-predavanje „Dolina jeze“ zasnovana je na predavanju „Prevazilaženje prepreke zvane dolina jeze“ koji je napisao njemački pisac Tomas Mele (u saradnji sa rediteljem Štefanom Kegijem). Tekst izgovara humanoidni robot, stasom i glasom načinjen kao identična Meleova kopija, koji je jedini izvođač na sceni. Ovaj Meleov tehnološki dvojnik u eseju koji izlaže prepliće dvije autobiografije, svoju i engleskog vizionarskog kompjuterskog naučnika Alana Tjuringa. Ono što povezuje njihove živote je to što ih je društvo označilo kao „oštećene“, mehanizme sa „greškom“ – u Meleovom slučaju to je njegova dijagnoza manične depresije, a u Tjuringovom homoseksualnost, koja je pedesetih godina prošlog vijeka u Engleskoj još bila smatrana bolešću, odnosno „velikom nepristojnošću“. Mele-robot na esejistički način govori o svom bipolarnom poremećaju, o pisanju kao potrebi da tematizuje tu bolest i umjetničkom formom stekne nad njom kontrolu, te o strahu od javnih nastupa koji mu izazivaju mučan osjećaj banalnosti koja uništava njegov usamljenički spisateljski rad. Zbog ogromnog straha od gubitka kontrole (što je jedna od karakteristika bipolarnosti) u takvim prilikama, Mele ispovijeda da je u cilju prevazilaženja panike pokušavao da se ponaša kao mašina, da bi zatim odlučio da ispita može li da na svoje mjesto postavi robotsku repliku kao vrstu „proteze“ koja će ga imitirati i koja nikad neće „zatajiti“.

Izvedba na intelektualno podsticajan način ispituje šta za ljudski original može značiti kada ima neku vrstu mašinske kopije, dvojnika ili avatara i koji je njihov odnos: da li je dvojnik tek pomoćno sredstvo koje popravlja ljudske nesavršenosti, ili ovaj odnos može postati i suparnički destruktivan, ukoliko bi robot bio programiran da sam uči i sposoban da se odvoji od originala i nastavi samosvojno postojanje. Takođe, bitna pitanja koja predstava postavlja odnose se i na suštinu pozorišne umjetnosti, čija je ključna razlikovnost upravo činjenica da svaka izvedba postoji samo u trenutku tjelesnog koprisustva (živih) izvođača i publike, u njihovom susretu i međusobnom dejstvu koje oblikuje izvedbu, kao što i ona povratno oblikuje sve koji u njoj učestvuju. Iako robot na sceni sprijeda nevjerovatno liči na svoj original, koji povremeno vidimo na projekcijama, i posjeduje sofisticirana elektronska rješenja koja mu omogućavaju da u najmanjim detaljima imitira Meleovu mimiku, gestkulaciju, poštapalice, nakašljavanja i slično, do gledalačke empatije i samim tim suštinske energetske razmjene na relaciji izvođač-publika ne dolazi. Umjesto toga, javlja se neka vrsta melanholije i čežnje kako za živim izvođačem na sceni, tako i za sopstvenom humanošću, koja podrazumijeva prihvatanje nesavršenosti kao esencije ljudskog – što djeluje sve manje moguće u transhumanističkoj virtuelno-realnoj stvarnosti sve više određenoj novim tehnologijama.

U formi predstave-predavanja kreirana je i izvedba „Biti Arijela F.“, u kojoj vizuelni umjetnik Simon Sen, koji je jedini izvođač na sceni, govori o svom odnosu sa virtuelnom verzijom stvarne ženske osobe, čije je digitalno tijelo kupio na internetu. Kopiju tijela je kupio iz praktičnih razloga, da bi testirao sistem za praćenje pokreta u virtuelnoj stvarnosti. Međutim, eksperimentisanjem je razvio vrlo složen odnos sa ovim digitalizovanim bićem, tako što je pomoću različitih internetskih alatki i seta opreme za virtuelnu realnost „ušao“ u tijelo te osobe koju je nazvao Arijela F. i „postao“ ona, odnosno avatar koji je spoj Arijelinog tijela i njegove glave. Zbog osjećaja „udobnosti“ bivanja u njenom tijelu i neke vrste empatije koju je razvio prema toj nepoznatoj ženi, počeo je da traga za stvarnom Arijelom, kao i da, uz pomoć advokata i psihologa, analizira etička, pravna i intimna pitanja u vezi sa „posjedovanjem“ Arijelinog tijela. U predstavu su uključeni snimci razgovora sa advokatom i psihološkinjom – isprazni birokratizovani diskursi koji pokazuju da legalni sistem i psihologija ne uspijevaju da prate furiozan tehnološki razvoj. Takođe, u predstavi se, putem snimka njihovog prvog susreta koji je je napravio Sen, kao i video-poziva na kraju, pojavljuje i stvarna Arijela F., koja razgovara sa publikom. Poput izvedbe „Dolina jeze“, i „Biti Arijela F.“ propituje da li nas to što posredstvom tehnologije iskušamo biti neko drugi može dovesti boljem poznavanju sebe samih. Međutim, dok prva djeluje (nedogmatski) opominjuće i pledira za ljepotu ljudskog sa svim imanentnim mu slučajnostima i greškama, druga djeluje zaigranije, ironičnije prema granicama stvarno-virtuelno, i mnogo afirmativnije prema beskonačnim mogućnostima promjena identiteta uz pomoć nezaustavljive tehnologije, novih medija i vještačke inteligencije.

Kako piše teatrološkinja Erika Fišer-Lihte (2008), sa kojom je u okviru Bitef-Prologa održan i „Digitalni razgovor o analognoj umetnosti“ koji je vodio Ivan Medenica, tek je razvoj i izum odgovarajućih tehnologija omogućio debatu o posebnim medijalnim uslovima, odnosno „živosti“ – koja podrazumijeva tjelesno koprisustvo i energetsku razmjenu izvođača i publike – kao suštini izvođačkih umjetnosti. Pri tome su se, kada je u pitanju vrednovanje živog i neposrednog izvođenja u vrijeme opšte medijacije, javila radikalno različita mišljenja i teorijski pristupi. Fišer-Lihte je u pomenutom razgovoru ubjedljivo iznijela i branila tezu (koja je naročito značajna u okolnostima pandemijske situacije koja sve više prijeti da nas transformiše u puke digitalne konzumente) da kako god imenovali umjetničke forme koje ne podrazumijevaju istovremeno prisustvo izvođača i publike u istom prostoru, one nisu pozorište, koje je nužno istovremeno estetsko i socijalno iskustvo (bez obzira na to da li uz tjelesno koprisustvo uključuje i upotrebu sofisticiranih tehnologija, novih medija, virtuelne i proširene realnosti i slično). Ipak, ona primjećuje (2014) i da su inovacije na polju digitalnih medija podstakle, i naglašeno nastavljaju da podstiču propitivanja osnovnih elemenata izvedbe, te da stoga pitanje definisanja izvedbe pred licem ovih tehnologija ostaje otvoreno.