Tri sestre: Čekajući Čehova

Kraljevsko pozorište Zetski dom: Anton Pavlovič Čehov, "Tri sestre", red. Branislav Mićunović

Čehovljevi komadi još nisu zastarjeli i daleko su od toga da budu iscrpljeni za sva nova rediteljska tumačenja, ali ipak godinu na izmaku obilježila je čudna pojava – u istoj godini i u istom pozorištu izvedena su dva izvođenja istog teksta. Naime, izveden je komad “Zašto ostajemo u provinciji” po motivima “Tri sestre” u režiji Blagoja Micevskog (premijera 2. mart), a onda su nedavno (premijera 15. decembra) ponovo na sceni “Zetskog doma” postavljene “Tri sestre”, ovoga puta u režiji Branislava Mićunovića. Pri tom, 2019. nije bila godina obilježavanja godišnjice Čehovljevog rođenja ili smrti, pa se kao logično nameće pitanje ugroženosti  autonomne repertoarske politike ovog pozorišta koje podređuje svoj program subjektivnim željama afirmisanih reditelja.

Malo je ljudi, barem među publikom koja ide u pozorište koje treba podsjećati na sadržaj Čehovljevog komada “Tri sestre”. Irina, Olga i Maša, sve tri nezadovoljne svojim životima, pritisnute osjećanjem trivijalnosti i besmislenosti svojih egzistencija, našle su se zaglavljene u ruskoj provinciji, daleko od Moskve u kojoj su odrastale i u koju žele da se vrate vjerujući da ih tamo čeka “pravi život”. Dok čežnjivo gledaju ka Moskvi, njihov život protiče u malim ljubavnim intrigama, nostalgičnim prisjećanjima na djetinjstvo, izgubljenu punoću života; u unaprijed izgubljenim sukobima sa snahom Natašom koja ih svojom skorojevićkom upornošću polako izgoni iz njihove porodične kuće, te u sitnim i beznačajnim događajima čiji su junaci uglavnom pripadnici oficirskog društva koje ih okružuje. Za to vrijeme, život prolazi, vrijeme teče i troši se u banalnostima, a nada da će stići do Moskve samim tim postaje sve manja. Zagledani u besmisao svojih života, nepomični, nesposobni za bilo kakvu akciju osim verbalizacije svojih unutrašnjih stanja, Čehovljevi junaci kao da anticipiraju junake teatra apsurda. Irina, Maša i Olga čekaju trenutak povratka u Moskvu, kao što Beketovi junaci čekaju Godoa. Ali, paralisanost od koje boluju Čehovljevi junaci istorijski je i politički kontekstualizovana. Apatija i prepuštenost sanjarenju je stanje ruske aristokratije i inteligencije na prelasku 19. u 20. vijek: za njihovu duhovnost i obrazovanje nema mjesta u novoj stvarnosti, tako da su vremenom postali neupotrebljivi, beskorisni i komični. Kao i druge Čehovljeve drame, i „Tri sestre“ opisuju trenutak smjene društvenih klasa, ali Čehov ne vjeruje u progres koji sa tom smjenom dolazi. Kada sa scene odu tri sestre, obrazovane, komično zarobljene svojim fantazijama o povratku u Moskvu, na nju će stupiti Nataša, Andrejeva žena i njihova snaha i zagospodariti njome  svojom histeričnom prostotom i glupošću. Nema klasnog rješenja pitanja ljudske egzistencije, barem ne u onoj realnosti koju Čehov nepotkupljivo posmatra. Kao i u drugim Čehovljenim dramama, i ovdje postoji nada u rad za dobrobit čovječanstva, o kojem sanjari Irina, ali taj progresu posvećeni rad, kao moguće ostvarenje ljudske egzistencije, ovdje je osvijetljen ironijom i dubokom sumnjom. Čehov ne nudi rješenje za pitanje ljudske sreće i izlaz iz ove egzistencijalne situacije.

Reditelj Branislav Mićunović se očito odlučio da se uhvati za tu pesimističku „suštinu“ Čehovljevog teksta, insistirajući na dekonstrukciji realističke prezentacije, kao i na selekciji onih dramaturških cjelina kojima poentira stanje egzistencijalne tjeskobe junaka (dramaturškinja Stela Mišković). Najzad, sve je ovdje „svedeno“, počevši od crnih kostima (Lina Leković), scenografije (Marko Petrović Njegoš) i povremene klavirske muzike (Vjera Nikolić), kako bi se fokus stavio na suštinu likova. Međutim, emotivna i psihološka iznijansiranost likova blijedi uslijed redukcije teksta i izbora prezentacije radnje koji potire čehovljev filigranski rukopis postepenog stvaranja implozivne napetosti. Dakle, ovdje su likovi istrgnuti iz punoće svojih života, odnosa, situacije, ličeći na usamljene figure očajanja i upravo zato njihove patnje djeluju nam patetično i neuvjerljivo.

Ovako egzistencijalistički, „filozofski“ ogoljen, lišen ironije, humora, emotivnosti, Čehovljev tekst je ovdje sveden na neku vrstu konstatacije ljudskog beznađa koja je dosadna i na dekadentnu atmosferu mrtvila uz povremene naprasne scene seksa kojima se želi postići začudnost. Nadalje, to dovodi do repetitivnosti nekih rediteljskih rješenja koja gube na značenju kao i na jačini doživljaja uslijed njihovog prekomjernog ponavljanja. To se odnosi i na projektovanja fotografija iz djetinjstva svakog od glumaca ponaosob dok oni jedno za drugim izlaze na scenu, što djeluje neubjedljivo, jer se time samo ponavlja jedan efekat koji je pri tom veoma površan i u kojem se sva misao svodi na opšte mjesto o srećnom i blaženom djetinjstvu koje se više ne može ponoviti.

Olgu, najstariju sestru koja predstavlja stub svijeta sestara Prozorov i koja je u najvećoj mjeri realna i lišena nade, igra Julija Milačić Petrović Njegoš koja ovu njenu poziciju interpretira nekom vrstom deklamatorske govorne radnje, distanciranim glumačkim gestom koji bi trebalo da izrazi već stvrdnuti cinizam, ali koji zapravo ostaje samo nedostatak glumačkog iskaza. Nasuprot njoj, Ana Vučković emotivno angažovano izražava Mašinu rastrojenost zbog nesrećnog braka i mogućnosti ljubavne intrige koja joj liči na izbavljenje: od početka do kraja ona je na sceni sa razmazanom šminkom oko očiju, uplakana i nesrećna. Irina u tumačenju Jelene Laban lebdi između lažne vedrine i osjećaja besmisla, uz par patetično-histeričnih istupa, njena igra ostavlja lik u najvećoj mjeri nezaokružen i neupečatljiv.

Svakako, moglo bi se zamjeriti reditelju zbog toga što nije odlučio da aktualizuje neke značenjske slojeve. Iako u sasvim drugim istorijskim okolnostima, danas je na djelu isti proces eskaliranja tajkunskog primitivizma i progon duhovnosti i obrazovanja. Identična je i apatičnost intelektualne elite koja dopušta da požar proguta sve njihovo nasljeđe baveći se u međuvremenu svojim kontemplacijama. Najzad, naravno da je rediteljsko čitanje bez učitavanja tih aktuelnih tema legitimno, ali ostaje pitanje da li ovo redukovano čitanje kojim je Čehov sveden na dosadnog filozofa apsurda može biti zamjena za ono što je propušteno u smislu aktualizacije teksta. Paradoksalno je da tek na samom kraju predstave, kada se tri sestre, poražene i lišene ne samo nade već i svog doma, obnažene povlače sa scene osjećamo da se to što se na sceni dešava zaista tiče naših života. Ali, to je već prekasno, šansa da osjetimo drhtaj Čehovljevog univerzuma, ili da otkrijemo još neki sloj značenja ove drame već je, nažalost, propuštena.