Selestina: Banalna naravoučenija

Grad Teatar Budva i Jugoslovensko dramsko pozorište: Fernando de Rohas, "Selestina", red. Milan Nešković

Na početku, tokom, i na kraju predstave „Selestina“ Milana Neškovića, glumica Nataša Ninković ispred scene se obraća publici, objašnjavajući joj šta će gledati, komentarišući radnju i likove, i iznad svega beskrajno podvlačeći „naravoučenija“ predstave: o surovom i beskrupuloznom materijalističkom društvu, koje u stvari sačinjavamo svi mi, iako volimo da mislim da to nije tako. Sve ono što se zbiva između ovih po inteligenciju gledalaca podcjenjujućih opservacija (uporedivih sa najgorom vrstom didaktičkog pozorišta za djecu) svedeno je na njihove banalne, površne, preočigledne scenske ilustracije.

Špansko djelo iz 15. vijeka koje se pripisuje Fernandu de Rohasu, najčešće žanrovski kolebljivo određeno kao „dijaloški / dramski roman“, iz današnjeg ugla naivna je priča koja, uz neosporan značaj za istoriju književnosti (naročito u smislu graničnog djela između španskog srednjevjekovlja i renesanse), ne posjeduje potentnu vitalnost. Dramski zaplet povezuje dvoje mladih, plemića Kalista i bogatu nasljednicu Malibeju, koja ga isprva odbija, ali se ipak zaljubljuje u njega posredstvom vračare i svodnice Selestine. Gramzivost Kalistovih sluga vodi do niza tragedija: nakon što ubiju Selestinu zbog podjele plijena, budu i sami ubijeni; Kalisto pogine nesrećnim slučajem, a Malibeja se ubije od tuge za njim. Kao vrijednost teksta u vremenu nastanka istoričari književnosti ističu slikanje nestalnog društva rastrzanog protivurječnostima između idealističnog i realističnog pogleda na svijet.

Dramaturško-rediteljsko osavremenjivanje teksta iz njega uklanja sve tragove bilo kakvog idealizma: prikazan je potpuni društveni rasap, u kome krajnje egoistični pojedinci djeluju isključivo iz sebičnih, koristoljubivih motiva, težeći materijalnoj koristi i površnom trenutnom zadovoljavanju nagona. Pri tome, kao rezultat adaptacije i dramatizacije (dramaturškinja Maja Todorović) nastao je vrlo površan, neuvjerljiv tekst, prepun neopravdanih rješenja. Tako u predstavi Selestinino posredovanje ne uspijeva i Malibeja se ne zaljubljuje u Kalista, ali zatrudni sa nekim drugim; a zatim pristaje da se vidi sa Kalistom, koji je nakon spoznaje da je u visokoj trudnoći brutalno siluje vinskom bocom, nakon čega ga ubije njen otac, a zatim i Malibeja izvrši samoubistvo. Pri tome, apsolutno nije jasno, između mnogih drugih stvari, kako stalno nadgledana i čuvana Malibeja uspijeva da zatrudni; zašto ne abortira ako ne želi dijete (imajući u vidu savremene kostime, može se pretpostaviti da ta mogućnost postoji); šta zatim traži od Selestine i zašto pristaje na susret sa Kalistom koga ne voli, kad je roditelji podržavaju i kad je dovoljno bogata da trudnoća ne bi bila „sramota“; kako Kalisto uspijeva da krvnički prebije i siluje Malibeju u njenoj kući prepunoj čuvara; kako njen otac nailazi baš tren nakon toga i kako se siloviti Kalisto odjednom pretvara u puzećeg molitelja za milost; kako pretpostavljeno polumrtva Selestina odjednom patetično najavljuje ocu svoje samoubistvo, i kako je on pušta da ode bez pokušaja da je zadrži, a kasnije nariče za njom...

Sličan utisak „papajzjanije“ karakteriše i rediteljski pristup, za Neškovića već karakteristično usmjeren ka pukoj, ispraznoj, spoljašnjoj atraktivnosti, utemljenoj u neumjerenom i neopravdanom eklekticizmu. U predstavi se miješaju vremena (recimo, u kostimografiji Biljane Grgur dijelovi Malibejinog kostima su zlatne slušalice sa cirkonima, ali i svojevrstan „pojas nevinosti“) i prostori (latino muzika i kostimografski elementi kao što su pištolji, kajle, zlatni satovi i sl. kao oznaka nekakvog „južnjačkog mentaliteta“); glumačka igra je bez reda i značenjskog opravdanja „začinjena“ sastojcima farse, lakrdije, parodije, tragike, nijemog filma... Da stvar bude gora, ono što bi trebalo da bude komično u ovoj predstavi su plitke karikaturalnosti (npr. iskrivljeni španski jezik i slepstik pokreti kao parodija na latino-serije), a ono što bi trebalo da bude tragično svojom apsolutnom proizvoljnošću izaziva samo iritaciju (pomenuto brutalno silovanje), dok sve zajedno djeluje kao stilsko-žanrovske vježbe netalentovanog studenta režije.

Glumci nastupaju pomoću napadnih spoljašnjih sredstava, na površini, marionetsko-lakrdijaški, lišeno psiholoških nijansiranja, što je donekle u skladu sa opštom težnjom podcrtavanja društvene nezrelosti, taštosti, samoživosti. Nikola Šubranović je nasilni psihopata Kalisto, koji bezobzirno gazi sve pred sobom da bi zadovoljio svoje hirovite potrebe, slično kao njegov sluga Sempronio (Nikola Rakočević). Jovana Stojiljković (u alternaciji sa Martom Bjelicom) igra bogatu nasljednicu Malibeju, čije nam težnje i razlozi za pojedine postupke i promjene ostaju potpuno nepoznati zahvaljujući spoljnim sredstvima igre i dramaturškim nejasnoćama, zbog čega djeluje blijedo i neuvjerljivo, kao i ostali likovi koji nisu sasvim moralno jednoznačni poput Kalista i Sempronia: Selestinine poćerke Elisija i Areusa koje podvodi (Katarina Žutić i Maja Stojanović), drugi Kalistov sluga Parmeno (Emir Ćatović) i Malibejini roditelji Alisa (Anđelika Simić) i Pleberio (Ljubomir Bandović). Nešto suptilnija i scenski uvjerljivija je Nataša Ninković u ulozi Selestine, koja se povremeno pravi ludom i glupom da preživi u takvoj sredini, koju inače posmatra sa nekom „višom mudrošću“, iako je u sopstvenoj pohlepi i nemoralnosti njen integralni dio.

Glumci su (uglavnom svi svo vrijeme – oni koji ne učestvuju u radnji prate je mimikom i gestovima) smješteni na praznoj sceni koja nalikuje ringu (na kraju se i ograđuje trakama kao ring ili mjesto zločina), što ilustrativno podcrtavajuće ukazuje na društvo koje je neprestana borba i u kojem je „čovjek čovjeku vuk“ (scenografkinja Jasmina Holbus). U samodovoljna, haotična scenska rješenja uklapa se i svjetlucavi lim koji se u sceni silovanja postavlja iza glumaca (što bi vjerovatno trebalo da posluži kao ogledalo za publiku, što je samo po sebi dovoljno banalno, ali kako je isuviše mutan, u njemu se ne ogleda ništa) i jedno umiljato kučence zbunjeno okolnom gungulom. Takođe, proizvođenje zvukova uz pomoć mikrofona i instrumenata (po kojima bukvalno najčešće lupkaju glumci neuposleni u nekoj sceni), kao i povremeno okretanje scene u krug u najvećoj mjeri se mogu shvatiti kao pokušaji vještačkog pridavanja dinamike i dramatičnosti beznačajnoj, neuvjerljivoj radnji.

Predstava „Selestina“, iako nije uspjela na dojmljiv način aktuelizovati tekst koji je od početka imao slabe izglede da bude pretočen u bitnu predstavu, aktuelizuje pitanje koncepata naših ljetnjih pozorišnih festivala. Dok svi u pogledu izbora gostujućih predstava sve više liče jedan drugom, odnosno postaju sasvim bezlični, u pogledu sopstvenih koprodukcija Grada Teatra i Purgatorija nužno se ozbiljno zapitati koliko u stvari festivali kao koproducenti (najčešće sa velikih pozorištima iz susjednih zemalja) mogu uticati na izbore koji se tiču tih predstava, te da li prisustvo ponekad ponekog saradnika iz Crne Gore i eventualno par gostovanja opravdavaju ulaganja u te produkcije, bez obzira na njihov veći ili manji kvalitet.