Pobuna mornara: Političko lice pobune
Kraljevsko pozorište Zetski dom: prema tekstovima “Kotorski mornari” Fridriha Vulfa i “Četvrti ugao” Radoslava Rotkovića, red. Diego de Brea
“Pobuna mornara” u režiji Diega de Brea, nastala u okviru projekta ART Geto koji je podržan kroz Adnich interreg IPA program, predstava inspirisana tekstovima “Kotorski mornari” Fridriha Vulfa (Friedrich Wolf) i “Četvrti ugao” Radoslava Rotkovića – postavljena je na scenu Zetskog doma na Cetinju 7. decembra, nekoliko mjeseci nakon njene ljetnje premijere na tivatskoj rivi, ispred jedrenjaka “Jadran”. Oni koji je nisu vidjeli u ambijentalnom izdanju teško mogu da sude šta je, i da li je išta izgubljeno njenim preseljenjem u kutiju bez četvrtog zida; da li su neke niti koje inscenirani događaj (eventualno) povezuju sa ovim ambijentom i narativom jedrenjaka “Jadran” tom prilikom pokidane i da li je, osim atrakcije, bilo šta žrtvovano, ali je sigurno da je “Pobuna mornara” na konvencionalnoj pozorišnoj sceni kao u svojoj kući. Nije nam nimalo teško da scenu Zetskog doma doživimo kao palubu pobunjeničkog broda – zar ta paluba nije već sadržana u metafori pozorišta kao daske na kojoj se razvija strast? Tim prije što ovdje strasti – i to onih pobunjeničkih, dakle pozorišnih par ekselans – ima napretek. A onda nam nije teško ni da zamislimo more oko ove palube/scene jer i za more ima mjesta u ovoj pozorišnoj metafori – gdje bi ta daska tako dobro pristajala kao na pučini?
Imali smo razloga da unaprijed formiramo određena očekivanja od predstave koja inscenira jedan ovakav istorijski događaj – očekivanja koja se tiču naše akutne potrebe da provjetrimo zagušljivi prostor našeg istorijskog sjećanja i takođe akutne potrebe da razmišljamo o mogućnostima novih lijevih otpora danas. “Pobuna mornara” postavljena je na stotu godišnjicu pobune mornara austro-ugarske ratne flotile usidrene u Boko-kotorskom zalivu, u kojoj je učestvovalo šest hiljada mornara različitih nacionalnosti, i koja je na kraju ugušena hapšenjima podoficira i mornara i strijeljanjem četvorica predvodnika. Nije to bio jedini događaj čija se okrugla godišnjica navršavala u godini koja je na izmaku. Naprotiv, memorijalna agenda za 2018. bila je dupke puna. Kroz agende evropske politike sjećanja predložena su obilježavanja kraja Prvog svjetskog rata, početka Hladnog rata, pada Berlinskog zida, dakle datuma koji su nam ponuđeni kao međaši na putu demokratskog prosperiteta i svijetle evropske budućnosti. Izvan te agende ostali su, naravno, jubileji koji imaju veze sa ljevičarskim i revolucionarnim nasljeđem na obodima Evrope (ali i u njenom srcu), ali i naše sopstvene traumatične verzije ovih prelomnih istorijskih iskustava, koje obezoružavaju demokratski optimizam (uspostavljanje Golog otoka kao instrumenta za kažnjavanje političkih neistomišljenika, kao domaća verzija hladnoratovskog iskustva, građanski ratovi 1991-1995, kao opet domaća varijanta kraja Hladnog rata i ulaska u svijet zapadne demokratije). Nismo se odvažili da ponudimo ovakve suplemente evropskom sjećanju zbog kojekakvih razloga koji se u osnovi tiču integriteta i samopoštovanja, ali i zbog postojanja kontinuiteta političke moći koji aktuelne elite povezuju sa ovim događajima. Jedina domaća tema koju se nismo ustezali da plasiramo bila je, naravno, tema državnog suvereniteta. Tako smo cijele 2018. godine bili izloženi uzurpiranju istorijskog sjećanja pričama o (ne)ugrožavanju državnog suvereniteta odlukama Podgoričke skupštine 1918. godine, dakle atmosferi klaustrofobične izlovanosti od svijeta i endemske isključenosti iz polja debata o velikim istorijskim događajima koji su oblikovali savremenost. I u takvim okolnostima, ta priča o pobuni mornara, kojoj bez nasilja nije moguće oduzeti tu povezanost sa širim istorijskim kontekstom i reciklirati je kao nacionalnu priču – mogla je da probudi nadu da će naše dvadesetovjekovno istorijsko nasljeđe ipak nekako biti upisano u tu širu sliku istorijskih i političkih previranja u 20. vijeku, i da ćemo barem preko ove predstave naći tu poveznicu sa svijetom koju nikako da uspostavimo. S tim interesom koji se tiče intervencija u polju kulture sjećanja u vezi je i druga očekivana kontekstualizacija koja se tiču savremenosti, prije svega u smislu aktualizacije onih ljevičarskih političkih ideja koje (valjda) imaju najviše veze sa insceniranim događajem i propitivanja njihovih dometa i ograničenja u savremenim uslovima.
Ali, sve su to očekivanja na koja “Pobuna mornara” ne odgovora naprosto zato što ova predstava nije ni mišljenja na taj lokalno-politički način. Oni koji su znali šta mogu da očekuju od Diega de Bree, i od savremenog pozorišta uopšte, nisu se, naravno ni nadali realističkom, hronološki sređenom i koherentnom slijedu događaja, ali su ovdje odveć izostale osnovne informacija potrebne da bi se događaj istorijski situirao (u publici je bilo i onih koji su koristili telefone za pretraživanje podataka o okolnostima ovog događaja), ali i informacije o političkim motivima pobune (pojavljuje se više motiva, ali preovladava pacifistički, dakle motiv koji je u najmanjoj mjeri politički i povezan sa zahtjevom za političkim promjenama). Ali, ovdje se ne radi ni o kakvom propustu. Ovdje nas sve – uključujući ne-istorijske kostime (crne pantalone bijele košulje) i odustvo scenografije koja ima istorijske reference – poziva da zaboravimo na taj događaj, da ignorišemo njegovu istorijsku pojedinačnost i politički bekgraund, i upućuje da ova “Pobuna mornara” nije ni mišljenja u tom lokalno-političkom ključu. Naprotiv, ovdje se insistira na pobuni kao transistorijskom iskustvu, dakle na situaciji pobune kao takve, na patosu koji izranja iz sudaranja volja opresora i opresiranog, dakle na pobuni kao apstraktnom i nadpolitičkom iskustvu. Zato je sve podređeno dekontekstualizaciji i depolitizaciji pobunjeničkog gesta i kreiranju univerzalizujućih scenskih slika pobune koje su umjetnički mišljene, začudne, uzbudljive i estetizovane, koje dobijaju epske razmjere i zamah uzvišenosti uz pomoć svjetlosnih efekata i operskih arija. I sve to zaista vrši snažan pritisak na emocije i proizvodi uzbuđenje, iako “Pobuna mornara” predstavlja samo neprekidno ponavljanje i variranje jedne te iste situacije pobune, sudaranja volja opresiranih mornara (Atanas Atanasovski, Omar Bajramspahić, Mak Čengić, Valentin Kostadinovski, Peđa Marjanović, Romano Nikolić, Marko Todorović) i glavnog opresora, nadređenog mornaričkog oficira koga tumači Srđan Grahovac, koji nas uostalom i spašava od dosade zbog ponavljanja jedne te iste situacije svojim uzbudljivim, neočekivanim, slojevitim tumačenjima autoriteta i opresora.
“Pobuna mornara” može biti uzbudljiva predstava, i ona svakako jeste predstava u kojoj se scenski jezik dobro koristi u svrhu postizanja postavljenog cilja. Ali nas taj cilj ne zadovoljava. Vjerujemo da smo osim sasvim izvjesnog uzbuđenja izazavanog uznemirujućim i lijepom slikama pobune kao takve, mogli da budemo uzbuđeni i pobunom iz 1918. godine, kao i mogućnošću pobuna danas i ovdje, dakle pobunom koja bi imala svoje istorijsko i političko lice.