Uliks: Svijet pod velikim crnim kuglama
Deutsches Theater Berlin: "Uliks", po romanu Džejmsa Džojsa, red. Sebastian Hartmann
Kako takvu stvar postaviti na scenu? U slavnom Džojsovom romanu postoje karakteri i određena radnja, pa bila ona svedena na jedan dan i niz svakodnevnih bizarnosti, ali ono što dominira ovim obimnim tekstom je beskrajni univerzum intertekstualnosti koji izvire iz svijesti njegovih junaka. Taj spoj lokalnog i univerzalnog, usko realističkog i široko referentnog, bar na prvi pogled izgleda sasvim neteatarski. Reditelj Sebastijan Hartman i dramaturg Klaus Cezar spakovali su predstavu (premijerno izvedenu 19. januara 2018) u 25 scena, ne prateći hronologiju priče literarnog predloška (podsjetimo da roman ima 18 poglavlja, od kojih je svako pisano drugačijim stilom i referiše na odgovarajuće scene iz Homerove Odiseje). Ništa od realističkog predstavljanja radnje: nema prženja bubrega, tuče u kafani, kupovine sapuna... Džojsov tekst ostaje u velikim monolozima koji čine najveći dio predstave. Ostatak je fizički vrlo intenzivna igra. Ironijski tonovi romana u glumačkoj igri izazivaju na blago ismijavanje, na autoironijsku sjetu, dok muzika sa dubokim akordima vuče ka osjećanju patosa, utisku o dostojanstvu ljudskog poraza spram sila koje upravljaju njegovom sudbinom. Jer tu se raspravlja o čovjekovom odnosu prema univerzumu, o religiji, naciji, evoluciji, o seksu i smrti, o rađanju i umiranju – drugim riječima: o svemu i ni o čemu.
Na startu nas Bernd Mos zavodi svojim glumačkim umijećem, između mađioničara i stend-ap komičara: iz šešira vadi nevidljivog goluba čiji lepet krila odjekuje salom, uz pomoć scenskih efekata stvara eksplozije i rukama oblikuje različite zvuke – slika pisca, reditelja, glumca, demijurga. Zatim Benjamin Lili ulazi kao nervozna pudlica i trčkara scenom na sve četiri – što asocira na scenu iz romana u kojoj Dedalus šeta plažom. To je princip na kome se grade scene u predstavi: samo daleki odjeci konkretnog zbivanja iz romana. Kao i Džojsov tekst, i predstava prati tok svijesti, tj. zasnovana je na principu asocijacija – poetski rečeno: predstava je niz čitaočevih asocijacija tokom čitanja Džojsovog Uliksa.
Kordelija Vege, u kratkoj bijeloj haljini, nalik na romantičarsku viziju Ofelije, nastupa sa veoma dugim monologom Moli Blum (to je još daleko od kraja predstave). Njena izvanredna izvedba prelazi sve valere od melanholije do žudnje. Na drugom kraju scene pojavljuje se Linda Pepel, koja prosipa sivo-crnu boju na svoje golo tijelo – kao inkarnacija džojsovskih tamnih riječi. Njena koreografija je neka vrsta plesa smrti, a tijela koja se pridružuju zapliću se jedna o druga u sablasnom prizoru kolektivne agonije. Između dvije ogromne crne lopte, obložene tamnim ogledalima, koje povremeno lebde nad scenom, viseći na rastegljivim kanapima (koje jedne asociraju na zvijezde smrti iz Ratova zvijezda, druge na fon Trirovu Melnholiju, a treće na gigantske disko kugle), glumci izgledaju kao tužni cirkusanti izgubljeni u svemiru. Tišina kojom reditelj priprema publiku za velike monologe važan je dio kompozicije i ostavlja utisak pažljivo strukturirane simfonijske forme ove četiri sata duge (sa jednom pauzom) predstave.
Ansambl demonstrira visok nivo performativnih stilova. Neke od najupečatljivijih scena su: Dedalusova teorija o Hamletu, kod Džojsa kao rasprava u biblioteci, a ovdje u formi dinner party; duhovita improvizacija Bernda Mosa u kojoj pokušava da objasni principe kvantne fizike; performans Judit Hofman koji počinje kao oda muškarcima a onda prelazi u ironično nabrajanje divnih muških osobina, gestikulacijom sugerišući zamišljeni objekat njenog sve više narcističkog, tinejdžerskog odnosa prema drugom polu, a svodeći u karikaturalno preraznježenom maniru tog zamišljenog muškarca na sve manju mjeru, da bi na kraju pucnula prstima kao da se oslobađa dosadnog insekta; monolozi Ulriha Matesa i Manuela Hardera u kojima Džojsov metod promjene jezičkog registra oživljava u glumačkoj reprodukciji (Mates u sceni koja odgovara Blumovim razmišljanjima dok se vozi u pogrebnim kolima, a Harder o događajima u bolnici u kojoj se porađa Mina Pjurifoj i gdje Blum prvi put u romanu srijeće Stivena Dedalusa).
Kao i u njegovim prethodnim predstavama u istom pozorištu (adaptacija Deblinovog Berlin Aleksanderplaca i Aveti prema tekstovima Ibzena, Strindberga i Hajnriha Hajnea), Sebastijan Hartman gradi predstavu kao kolaž sopstvenih asocijacija na pročitana djela; asocijacije koje nastaju kada se njegove sopstvene fantazije, strahovi, žudnje, spoje sa onim što je pročitao. Rezultat su originalna (koliko god bila i naporna ponekad) scenska rješenja koja otvaraju nove prostore tumačenja; slike i zvuci koji proizlaze iz Hartmanovog, a ne Džojsovog ili Deblinovog ili Ibzenovog svijeta.
U Uliksu to je prazna scena sa povremenim upadom dvije ogromne crne kugle, ispod kojih glumci izgledaju nekako naročito mali i nemoćni. Obučeni uglavnom u crni moderni kostim, dok im nad glavom vise te ogromne crne zvijezde, prekriveni maglom, bombastičnim elektronskim zvucima ili sakralnom muzikom, ostavljaju utisak neizmjerne usamljenosti u neizmjernom univerzumu.
U posljednjoj sceni Birgit Unterveger leži direktno ispod jedne od tih lopti, kao da želi da se sjedini sa univerzumom u nekoj vrsti ljubavnog odnosa. Lopta se spušta na svega nekoliko centimetara od njenog tijela i žena sada izgleda kao da je isporučena na milost velikoj planeti koja svakog časa može da je zgromi – to je slika koja izgleda veoma depresivno. U odnosu na Hartmanove ranije predstave, sačinjene od vizuelno bogatijih svjetova, ova naizgled jedostavna svemirska scena, osvijetljena u pozadini svijetlom iz crvenih neonskih cijevi, postiže dublji emotivni (ako smijem reći katarzični, uprkos nemimetičkom pozorištu) efekat.
Kao u antičkom pozorištu, Hartmana zanimaju samo velika pitanja. On je izbacio sve što ima veze sa jasno prepoznatljivim odlikama karaktera iz romana. Njegov cilj nije ni pokazivanje suštine Džojsovog djela, već velika sinteza sopstvenih fascinacija i čitalačkog iskustva. Proizvod je figurativni svijet sa gotovo naivnom vjerom u sile umjetnosti, u raskoš imaginacije kao alternativu stvarnosti.
Naravno da se ovakva vizija neće dopasti zagriženim ljubiteljima Džojsovog romana. Kao što napisa novinar Ajriš Tajmsa: ,,Joyce's 'Ulysses' – No Dublin, no pubs, no brothels, so German“. A Hartmanov Blum, nakon Molinog monologa, dolazi da legne pored nje, uz riječi: ,,Da odmorim. Putovao sam.“ Iako je kraj predstave još daleko. Kakva drskost.