What is Europe: Surovost i razigranost scenskog jezika

Scena MESS Sarajevo: "What is Europe", prema esejima Lasla Vegela, red. Andraš Urban

Na sceni Zetskog doma u okiru festivala MIT 22. septembra 2017. godine odigrana je predstava Andraša Urbana „What is Europe“, prošlogodišnja produkcija sarajevskog festivala MESS.

Ključne ideje koje su iznesene u predstavi potiču iz motiva tri eseja objedinjena u zbirci eseja „Priče iz donjih predela“ Lasla Vegela, u kojima autor propituje ne samo sudbinu Jugoslavije, nego i Evropske unije (dramaturg Bojana Vidosavljević). U tekstu se bolno otkriva inferiorni položaj zemalja bivše Jugoslavije u odnosu na Evropsku uniju, čiji žele biti dio, ne bi li imale isti standard, poštovanje propisa i lične slobode, ali nažalost to nikada neće biti moguće. Stvarno prihvatanje ne postoji, postoji samo želja moćne Evropske unije za upravljanjem drugim državama u svakom smislu, pod licemjernim izgovorom njihovog ureðenja, a koje se odvija samo u formalnom smislu, a u suštinskom ne.

Predstava teče kao jedan pravi muzički performans, bez ikakvih pretenzija da bude dramski teatar, da bude svijet fikcije u koji ćemo utoniti i poistovjetiti se sa likovima. Primjer je onoga što je Hans Tis Leman definisao kao postdramsko pozorište, ono koje teži čistom scenskom jeziku, performativnome, a uzmiče od tradicionalnog pozorišta baziranog na interpretaciji priče. Opet predstava je ponikla na tekstu,  i njen nastanak se temelji upravo u saopštavanju ideja Vegelovog teksta, što opet djelimično ovu predstavu odaljava i od fenomena postdramskog teatra (za koji je tekst od sekundarne važnosti u odnosu na samu dimenziju performativnog). Prema tome ova, kao i mnoge druge Urbanove predstave, smještena je u nekom teorijskom „haustoru“ na pola puta izmeðu bipolarno supostavljenih pozicija dramskog i  postdramskog pozorišta.

Stiče se utisak da ova predstava ne pretenduje da bude remek djelo, ona želi da ukaže, ali da podvučemo – ne i da propovijeda, da gledaoca stavi u situaciju da strasno, budno i intimno doživi u sebi ono opšte i javno, da se otvoreno upita gdje je njegovo sopstveno mjesto na geo-političkoj mapi, o soptvenoj ulozi i poziciji  u odnosu na Evropu, na njenu kulturu, ideologiju, sistem.

Stoga, reditelj koristi  sva sredstva, tjelesni izraz, muziku, svjetlo upravo da iskaže jednu jasnu misao, značenjski veoma slojevitu koja proističe iz tumačenja teksta. Tako je predstava filozofski i politički nabijena, koristi scenski izraz koji neprekidno oscilira od okrutnog, dramatičnog, sentimentalnog, tragičnog i komičnog. Riječ je o poetici pobune, u isto vrijeme destruktivne i konstruktivne, gdje se atribut revolucionarnog veže iznad svega za scenski jezik, ali i za tekstualni sadržaj. Jezik kojim se služi Urban je jasan, maštovit, ikonički i izvoðački okrutan, kojim prikazuje čovjeka kao ljudsko biće ali i kao činioca društva, ideološki usmjerene individue. Kroz stalne provokacije čula gledaoca, vizuelnim i zvučnim efektima, koji imaju svoje konkretno značenje, svedeno koristeći scenske rekvizite ova predstava ide u samu srž pozorišne suštine. „What is Europe“ poprima povremeno obrise ritualnog, i to kroz prizmu rokerskog nastupa, a opet uključuje i groteksno, svodeći ljudske sukobe i animozetite na nivo arhetipa, uobličujući ih u ikonički interesantne kompozicije, značenjski pune i zaokružene. Tome doprinose kostimi i maske (Lejla Hodžić), krajnje asketskog stila – crnim tkaninama na mjestima nepokrivenosti naglašava se prisutnost tijela kao supstance, kao ljudskog mesa (naročito onda kada predstava poprima oblik performans arta). Naime, vizuelna efektnost ovih scena postignuta je izmeðu ostalog i konceptom kostimografije. Optičkim „utapanjem“ crnih kostima u tamnu pozadinu istaknuta su drečeća bijela tijela, tako ljudska i nesavršena, stvarajući doživljaj autentičnog i iskonskog.

Ritam je bitan. Muzika (Irena Popović) odreðuje tempo predstave držeći nivo tenzije na istom nivou punih dva sata. Svaki put kad pomislimo da smo osloboðeni situacije napregnutosti i da smo opet bezbjedni i opušteni tu je udarac bubnja, škripanje violine ili neki  novi zvučni poziv na savjest i budnost povodom ideja iz teksta. Muzika u predstavi je kao neki isprekidani pank koncert. To je zvuk čistog bunta, lišen melodije, ubrzanog i prijetećeg ritma, sastavljen od ritmičnog iznurujućeg ponavljanja tokom cijele predstave. Taj izbor reditelja nas uvjerava da postoji odsutvo želje da publici bude prijatno, dok sama dužina predstve takoðe nije optimalna kao da namjerno gledaoca primorava da ostane i da čuje sve vrijedne djelove Vegelovog teksta. U smislu došao sam da ti kažem a ne da te zabavim, došao sam da te šutnem u samu utrobu tvojeg uma a ne da mazim tvoju savjest, da te, kao što je to radio Antonen Arto, gurnem iz uljuljkane, bezbjedne, pozicije gledaoca.

Svi ovi naumi reditelja ne bi bili mogući bez glumačke ekipe koja je energično i predano učestvovala u izvoðenju ove zahtjevne predstave, koja svakako počiva na bravuri glumca sposobnog za improvizacije i igru samootkriivanja. Glumci Benjamin Bajramović, Amar čustović, Dženana Džanić, Mirna Kreso,Sanin Milavić, Vedrana Seksan bili su podjednako upečatljivi u predstavi. Mada je možda Dženani Džanić dodijeljena najznačajnija uloga, tako što govori Vegelov tekst napisan u vidu ispovijesti jedne prognanice, koja tako dramatično problematizuje indentitet graðanina ex-Jugoslavije izgubljenog  u traganju za domovinom koja se više ne uklapa niti u Evropsku uniju, niti u Bosnu i Hercegovinu.

„What is Europe“ nije predstava za znalce, za umjetničku elitu, ne treba poznavanje teorija da bi se doživjelo ovo originalno, netradicionalno pozorište. Namijenjena je svima, njen jezik je brutalan ali razumljiv, njene teme su teške ali su pitke, a ozbiljnost je osvežena lucidnim humorom. Smijemo se sebi, svojim predrasudama, nacionalističkim napetostima, slabostima, uslovima u kojima smo postali graðani nižeg reda i divljaci u očima velike Evrope.