62. Sterijino pozorje: Žilavost čuda zvanog pozorište

62. Sterijino pozorje (26.05. - 03.06.2017., Novi Sad)

U Novom Sadu je od 26. maja do 3. juna održano 62. Sterijino pozorje, čija je selekcija predstava, koje je odabrao direktor festivala dr Miroslav - Miki Radonjić, bila objedinjena pod motom „Porodični i drugi demoni“. Pored devet predstava u takmičarskoj selekciji, i pet u netakmičarskoj međunarodnoj selekciji Krugovi, na festivalu su se tradicionalno odvijali i mnogobrojni prateći programi, između ostalog studentske predstave, predstavljanja teatroloških izdanja, izložbe, simpozijum, okrugli stolovi o izvedbama, i mnogi drugi. Značajno je i što se festival, nakon deset godina koncepta u kome je postojao kao nacionalni pozorišni festival, nakon konsultacija sa stručnom pozorišnom javnošću, ove godine opet vratio izvornoj koncepciji, odnosno domaćem dramskom tekstu u najširem smislu riječi (u koji ulaze i tekstovi izvedbi koji nastaju u procesu proba, dramatizacije itd.). Pozorje se iznova dokazalo i kao generator koji ima snagu da postavlja mnogobrojna pitanja i pokreće šire i dublje rasprave. Neutemeljena i u konačnici štetna odluka pozorijanskog žirija (Miki Manojlović, Nikita Milivojević, Emina Elor, Isidora Žebeljan i Aleksandar Popovski) da ove godine ne dodijeli Sterijine nagrade izazvala je opravdano oštre reakcije među stručnom i širom pozorišnom javnošću. Sa druge strane, te reakcije iznova su pokazale spremnost da se u srpskom pozorišnom kontekstu otvaraju javne polemike oko bitnih pitanja, koje onda stvaraju mogućnost za promjene, što u domaćem kontekstu nikakvim povodom ne prepoznajemo.

U takmičarskoj selekciji, imali smo, između ostalih vrijednih produkcija, priliku da pogledamo veoma uspjelu predstavu “Na Drini ćuprija” Kokana Mladenovića (produkcija Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada), za koju možemo reći da predstavlja umjetnički najzrelije, najslojevitije i najuzbudljivije pozorišno ostvarenje ovog u regionu veoma prisutnog, aktivnog i cijenjenog reditelja. „Na Drini ćuprija“ Ive Andrića, monumentalni roman-hronika naglašeno mozaične strulture, satkan od mnogobrojnih individualnih tragičnih sudbina vezanih za višegradski most na Drini, koje čine fresku dugog istorijskog razdoblja, uzdignutu na univerzalni i simbolički značenjski nivo, poslužio je kao polazište i inspiracija za istoimenu predstavu. U tekst predstave, koja na idejnom planu dosljedno izoštrava temu o činjenju cikličnog, neiskorjenjivog zla, utkani su i motivi iz drugih Andrićevih djela; a ciklusi beznadežnog i bezizlaznog zla su vrlo smisleno i koherentno scenski dovedeni sve do današnjice. Izvedba tako počinje gradnjom višegradskog mosta 1571. godine, utemeljenog na muci, proklinjanjima i vapajima, a završava dejtonskim mirovnim sporazumom koji, u sklopu prikazanih krugova ratova, nasilja, mržnje, etničkih i vjerskih netrpeljivosti, masovnih istrebljenja, u koje su svi uvučeni u smjenjujućim ulogama zločinaca i žrtvi, djeluje kao farsa. Predstava vrlo opravdano, imajući u vidu zaoštrenu nacionalističku retoriku u regionu, prologom i epilogom daje mračne nagovještaje i za budućnost: na samom njenom kraju tri dječaka, groteskno odjevena u maskirne uniforme i naoružana, indoktrinirana i spremna za novi rat, nastavljaju svađu započetu prije više od četiri vijeka, o tome ko je od njihovih nacionalnih mitskih junaka bolji i jači. Predstava je formalno veoma složena, spektakularna u najboljem smislu riječi – razuđena, multimedijalna, žanrovski, vizuelno, muzički, koreografski raskošna. U njoj se minuciozno miješaju preovlađujući monološki, i dijaloški dijelovi, horske dionice, songovi, znakovite koreografije; koriste se različiti jezici (turski, njemački, mađarski – što, između ostalog, efektno upućuje na vrijeme radnje, te neznatno razlikujuće varijante „našeg“, bosansko-srpsko-hrvatskog, što u prizorima međusobnog tamanjenja užasava mržnjom „malih razlika“); prepletena je osebujnim, univerzalizujućim poetskim prizorima (prosipanje vode po sceni, bauljanje po magli, svijeće...), na sceni se uživo izvodi muzika... Mnogobrojni ansambl Srpskog narodnog pozorišta nastupa vrlo posvećeno, usklađeno, samosvjesno, slojevito, što omogućava dojmljivu mješavinu uslovnog i naturalističkog predstavljanja. U stilizovanim kostimima ispranih boja, ujednačenim za sve naraštaje, vjere i nacionalnosti, likovi djeluju kao živi mrtvaci, što je podvučeno i etiketama koje nose oko ruke, a na kojima je ispisana godina njihove nasilne  smrti – jedna od godina krvavih istorijskih prekretnica na tim prostorima. Neke od monologa glumci izgovaraju na mikrofon, pri čemu su naročito dojmljivi oni u kojima, tik pred smrt lika koga predstavljaju, gotovo neprimjetno djelimično izlaze iz uloge, prelaze u sadašnji trenutak, i govoreći sopstvenim naglaskom, iznose svoje stavove, protest protiv iskonskog balkanskog zla koje se stalno pothranjuje i ponavlja. Tragičnost likova se na taj način ritualizuje, jake emocije postaju univerzalne, opšte, dok se istovremeno u njih unosi (samo)kritički ton. Među mnogobrojnim vrlo uspjelim ulogama, možemo izdvojiti maestralan lik Ćorkana (Radoje Čupić), dirljive i nježne šekspirovske lude koja glupirajući se govori istinu. Baš jer je „bez porijekla“ i „kopile“, zbog čega ga kinje, mekši je od ostalih, osjeća i zna ono što oni ne mogu, i na kraju svog života, u duboko pogađajućoj ispovijesti, kaje se i stidi što je, u tom gradu punom mržnje, zla i nesreće – ćutao. Osim Smrti, koja čvrsto povezuje mnogobrojnu galeriju likova, u predstavi je neprestano nevidljivo i sveprisutno prisutna i Drina, čija voda ravnodušno sve trpi i sve nosi, čemu je uveliko doprinjela i scenografija Marije Kalabić. Most, čije je građenje i razgrađivanje jednostavno dočarano slaganjem stolova i stolica, ne uspijeva da spoji strme obale, on je paradigmatično mjesto ubistava, samoubistava, svakolikih nasilja, granica koja odvaja.

Tekst predstave “Ruža, uvela” nastao je prema motivima pripovjetke “Uvela ruža” Bore Stankovića, uz ugrađivanje i kombinovanje motiva i likova i iz brojnih drugih Stankovićevih djela, koje je u dojmljivu cjelinu, koja zadržava autentično pripovjedačevo osjećanje svijeta, ali i donosi svježinu novine i originalnosti, splela dramaturškinja Jelena Mijović. U predstavi reditelja Milana Neškovića, koja se kroz motiv osujećenih ljubavi bavi temama nemoći i sputanosti otrovnom patrijahalno-palanačkom malograđanštinom, i prolaznosti svega u vječito ritualno smjenjujućem krugu rađanja i smrti, Stankovićev južnjački patos vrlo efektno je ublažen stilizacijom, pri čemu snažne emocije ne nestaju, ali bivaju na inspirativan i dojmljiv način relativizovane. Glumci povremeno sjede među publikom, koja okružuje scenu sa svih strana, i brehtovski izmjenjuju pripovijedanje i prikazivanje – oni komentarišu, iznose različite verzije priče, na kritičan i ironičan način, što stvara djelimičan otklon i djeluje deziluzionistički, propitujuće. U tu svrhu u predstavu je uveden i lik Ciganke, svojevrsne naratorke koja, povremeno koristeći mikrofon, najavljuje i komentariše scene, noseći sa sobom svjež dah nesputanosti i slobode, protest protiv gušenja učmalom malograđanštinom. Ona povremeno pjeva i sevdalinke i pjesme poput dječije “Kad si sretan”, koje bitno grade atmosfere i univerzalizuju značenja. Za ostale likove, uhvaćene i sputane u zamci ljepljivih patrijahalnih mreža, što je simbolički scenski predstavljeno zapetljavanjem u ljepljive trake, sebičnu i licemjernu osiromašenu adžiku, koja je parodoksalna čuvarka patrijahalnih vrijednosti, poniznu Staninu majku Mariju, Stanu koja vene u bezizlazu, njene drugarice, ali ni muške likove – nezrelog, egoističnog i razmaženog slabića Kostu, Stanog muža Nikolu, bahatog i nasilnog novobogataša, i ostale – sreća više nije moguća u protraćenom životu, bjesomučno od početka guranom u Prokrustovu postelju besmislenih “šta će svijet reći” kalupa. Predstava je protkana izražajnim poetskim komenarima, koji radnju ritualizuju, daju joj vanvremensku dimenziju. Na primjer, Stana koja zgrbljena za stolom, ugaslog pogleda, naprazno vrti mašinu za mljevenje mesa, kao kakav besmisleni dolap, djeluje kao upozoravajuća statua užasa svakovremenih, a u današnjici veoma izraženih pokušaja ograničavanja prava žena (i svih onih fizički slabijih, ugroženijih, “drugačijih”). Utisku ritualnosti i svevremenosti doprinosi i jednostavan, minimalistički dizajn scene, koji liči na bokserski ring, iznad kojeg su okačene raznobojne sijalice (žuta, crvena, zelena, plava), čija se boja mijenja uporedo sa mijenjanjem dijelova priče, od kojih je svaki povezan sa jednim godišnjim dobom. Vrlo je bitno pomenuti da pozorište “Bora Stanković” iz Vranja, čija je zgrada izgorjela prije pet godina u požaru koji je podmetnut u susjednoj diskoteci, a zatim kontaminirana u neuspješnom pokušaju rekonstrukcije, radi u veoma teškim uslovima – bez stalnog prostora i osoblja, sa vrlo skromnim i neizvjesnim budžetom. Imajući i to na umu, kvalitet predstave “Ruža, uvela” postaje još dragocjeniji, i pruža istinsku, utješnu vjeru u žilavost čuda zvanog pozorište.

Nušićeva sočna, vrlo mentalitetski obojena društvena komedija „Ožalošćena porodica“, koja raskrinkava beskrajnu gramzivost, nezajažljivi materijalizam, primitivizam i prijetvornost članova tobože ožalošćene porodice koji se poput lešinara bore za prisvajanje pokojnikovog imetka, nesumnjivo je vrlo aktuelna u doba neoliberalnog kapitalizma. Reditelj Igor Vuk Torbica, postavljajući ovaj tekst u slovenačkom (predstava je koprodukcija Prešernovog gledališča Kranj i Slovenskog ljudskog gledališča Celje), u odnosu na srpski kulturološki drugačijem kontekstu, uz suptilno osavremenjavanje (dramaturškinja Katarina Pejović), izoštrio je ironična značenja teksta, zaodjenuo ga u adekvatne mračnije, ciničnije tonove, uz djelimično ukidanje i prigušivanje bezazlenog humora (koji je ipak prisutan, ponajviše u minucioznim detaljima). Slovenački glumci su galeriju bestidnih hohštaplera iz srpskog malograđanskog okružja predstavili minimalistički precizno, svedeno, uzdržano, dramski uozbiljenije, na uštrb uobičajenog ludizma. U savremenoj elegantnoj odjeći, beskrajno se mimikrirajući čestim presvlačenjem, oni su „zmije u odijelima“, savremeni makijavelisti prikriveni krhkim spoljašnjim krinkama pristojnosti i prikladnosti. Na minimalističko-simbolički dizajniranoj sceni dominira ogromni frižider, iz kojeg likovi halapljivo, krišom jedni od drugih grabe hranu i piće, u čemu se sve više razotkriva njihova otimačka, lešinarska priroda, i rasap svake lične etike. Njihovu frivolnost izuzetno dobro ocrtava i horsko pjevanje „omiljene pokojnikove pjesme“, „Imagine“ Džona Lenona. Za razliku od Nušićevog teksta, gdje su Danica i advokat Petrović nosioci kakve-takve pozitivnosti u okružju teškog pokvarenjaštva, u Torbičinoj predstavi ovi vedriji tonovi su ukinuti: slutimo da su njih dvoje samo mnogo spretniji, lukaviji, uglađeniji, neuhvatljivi prevaranti, opasnosti od kojih se više nije moguće smijati.

Tekst predstave „Novo doba“ (koprodukcija Bitef teatra i ArtHub-a) koji je napisao Vuk Bošković, polazeći od zbirke eseja Viktora Ivančića „Radnici i seljaci“, kroz mozaičan niz scena u kojima se prepliće nekoliko povezanih priča, tematizuje probleme društava zaglavljenih u vječitoj tranziciji: terete mračne ratne prošlosti, nasilnost sprege vlasti i kriminala, divljačke privatizacije, rasulo porodica, siromaštvo, nemoć, i sveopšti poraz etičnosti i ideala, u širem kontekstu evropske i svjetske krize. Društveni problemi prelamaju se kroz lične drame aktera, prinuđenih na surovu borbu za puki opstanak, u kojoj je etičnost nepotrebna teorija, a istinito je samo ono što je korisno. Na funkcionalno, minimalistički dizajniranoj sceni ispunjenoj kutijama metaforičkih tereta, odlazaka i ostanaka, stil igre je psihološki realističan, uz primjese ironije, groteske, ali i poetske nijanse, pri čemu glumci sa izuzetnom vještinom i izražajnošću igraju po dvije uloge, i otjelotvoruju gotovo suprotne likove. Iako psihološki vrlo nijansirani, likovi su bezimeni, tipizirani predstavnici obezglavljenog, deformisanog društva, pioni sistema, čije pomjeranje uspješno i vrlo sugestivno otkriva i rašarafljuje ponavljajuće kužne društveno-političke mehanizme koji nas lome, dehumanizuju, i pretvaraju u olupine, koje te iste mehanizme apsurdno uvijek iznova podržavaju.

Kvalitetne izvedbe donio je i revijalni program Krugovi, u okviru koga je, između ostalog, prikazana i izuzetna predstava „Tri zime“ koju je u Hrvatskom narodnom kazalištu, po tekstu Tene Štivičić, režirao Ivica Buljan, i o kojoj smo već pisali.

Nastala na osnovu istoimene drame savremenog hrvatskog autora Mate Matišića, suptilno lokalizovana predstava „Sinovi umiru prvi“ (Narodno pozorište Republike Srpske Banja Luka) reditelja Marka Misirače bavi se temama post-ratnih trauma u duboko korumpiranim društvima i državama, gdje političari-kriminalci trguju čak i „mrtvim dušama“. Izuzetno žanrovski složena, miješajući elemente iščašenog i oporog crnog humora i napetosti trilera, satiričnog apsurda i ledene jeze, predstava impozantno balansira na granici tragedije i farse, prikazujući haotično, nakazno društvo kao grotesku koja spaja nespojivo, i ostavlja publiku u nesmirenom, zapitanom, bolnom grču između smijeha i plača. Atmosfera neumitnosti antičke tragedije - tema neophodnosti dostojnog sahranjivanja mrtvih i katarzični, neumitno tragičan rasplet, upadljivo univerzalizuje značenje izvedbe, dok ona istovremeno ostaje vezana za specifičan prostor, u kome afirmiše politiku sjećanja, i upozorava na i dalje žive pogubne mrzilačke identitete, zdušno raspirivane od onih koji se njima beskrupulozno koriste.

Predstava „Exit“ Arpada Šilinga, koprodukcioni projekat Mađarskog državnog pozorišta „Čiki Gergelj“ iz Temišvara, Narodnog pozorišta Sombor i Pozorišta klasike „Joan Slavić“ iz Arada, tipična je za Šilingov pozorišni rad, zasnovana na skupnoj kreaciji – glumačkim improvizacijama na zadate dijelove teksta (autori teksta su Arpad Šiling i Anamarija Lang, a dramaturg Bence Biro), scenski asketska i ogoljena, u potpunosti zasnovana na pseudo-dokumentarističkoj igri glumaca. Protagonisti „Exita“ su 12 likova iz zemalja istočne Evrope koji, u pokušaju da emigriraju u London, ostaju zaglavljeni u apsurdnoj situaciju beskrajnog čekanja na nekom neodređenom, ničijem prostoru, opterećeni nadama i strahovima, ličnim mukama, prisilnim odnosima sa sapatnicima, ali i nejasnim, apsurdnim nametnutim administrativnim pravilima. Iako naslov predstave aludira na „brexit“, vrijeme i razlozi čekanja su neodređeni, tako da ova iščašena, beketovsko-kafkijanska situacija postaje svojevrsni labaratorijski pokus za ispitivanje ljudske prirode, ali i onoga što bi bile balkanske društvene naravi, one naravi koje bar djelimično provociraju da se pred njima zatvaraju vrata i podižu zidovi. U vrlo sporom, realnovremenskom tempu, kroz sitne postupke i reakcije, spoznajemo fragmente o likovima (koji nose stvarna imena glumaca), dubinske dijeliće individualnih i kolektivne psihologije. Korištenje različitih jezika (srpskog, mađarskog, rumunskog, engleskog) i otežano razumijevanje postavlja pitanja o spremnosti ulaganja napora u omogućavanje komunikacije, što dalje otvara dublja pitanja o (ne)mogućnosti suživota, solidarnosti... Na početku spontano grupisani po nacionalnim grupama, u kojima se razumiju i osjećaju najsigurnijim, uskoro se okupljaju po karakternim osobinama, što rezultira svojevrsnom strahovladom jačih i dominantnijih. U skladu sa dobro poznatom tradicijom kolektivnog odbijanja angažovanja i mišljenja svojom glavom, u cilju komunikacije sa spoljnjim evropskim autoritetima za vođu biraju najnasilnijeg i najsmutljivijeg iz grupe, koji im prenosi šta misli da treba, a prećutkuje pravo stanje stvari. To pravo stanje ne saznajemo do kraja predstave, ali osjećaj pritiska, napetosti i snažnog apsurda, kao ekvivalenata za situaciju u kojoj se kao društva nalazimo, raste gotovo do bolne neizdrživosti.