Prebijeno poštenje

Gradsko pozorište Podgorica: "Čuvari tvog poštenja", autorski projekat, red. Boris Liješević

U svom najnovijem  autorskom projektu „Čuvari tvog poštenja“, reditelj Boris Liješević pošao je od pitanja o značenju poštenja danas, u vremenu u kome ekonomske prilike, kroz nemilosrdan pritisak da se „uspije“, globalno utiču na sistem vrijednosti, afirmišući samoživost i beskrupuloznost kao poželjne karakterne osobine, dok je solidarnost postala „skup sport“. Baveći se ovom temom u kontekstu savremene Crne Gore, reditelj je kao okvir za njeno propitivanje uzeo generalnu probu hora devetog razreda jedne osnovne škole, gdje učenici povodom priredbe za Dan nezavisnosti uvježbavaju pjevanje crnogorske himne (dramaturškinja Stela Mišković). Razvoj događaja pokreće otkriće o krađi nevelike sume novca, koji su učenici prikupili da bi siromašni đak mogao sa njima da ide na ekskurziju, a koja se otkriva upravo dok pjevaju stih „i čuvari tvog poštenja“. Ova naizgled jednostavna  situacija, i pomenuti stih postaju polazište za komično-kritičko propitivanje kužnog društveno-političkog sistema u kome su nepoštenje, nezajažljivost, korupcija i nečovječnost ušli duboko u sve pore društva.

Za razliku od nekih drugih Liješevićevih autorskih projekata (npr. vrlo uspješne predstave „Očevi su grad(ili)“ koju je 2013. godine postavio u Crnogorskom narodnom pozorištu), akcenat ove predstave nije na intimnim, unutrašnjim proživljavanjima koja prate događaje, nego na samom mehanizmu, odnosno njegovom izdvojenom i prilično izolovanom (u smislu dubljeg promišljanja o uzrocima i posljedicama) dijelu, pa likovi više djeluju kao tipske marionete - funkcije, nego dramske ličnosti produbljene psihologije. Branka Femić Šćekić, Božidar Zuber, Katarina Krek, Emir Ćatović, Pavle Ilić, Ivona Čović Jaćimović, Sanja Popović, i Branko Ilić u prvom dijelu predstave donose svojevrsne tipove đaka („štreber“, „tužibaba“, „glava faca“, „zabavljač“...), koji, uprkos površnim razlikama, djeluju homogeno, kao učenički kolektiv, pa je atmosfera na početku učionički vedra, bezazlena, pa i pomalo nestvarno idlična, ispunjena đačkim pričama, zadirkivanjima, prepiranjima,... Međutim, kako izvedba odmiče, među njima isplivavaju na površinu oštre razlike po bogatstvu i moći roditelja, naspram kojih sve druge postaju nebitne. Kroz odnos prema siromašnom učeniku, sinu školskog domara, gradiraju se začeci pokvarenosti i zla u njima, od predrasuda, vrijeđanja pa do ideja o zlostavljanju i uništavanju onih koje percipiraju Drugačijim.

U drugom dijelu predstave, isti glumci igraju sopstvene roditelje – tipove roditelja učenika tzv. „elitnog odjeljenja“ – političare, preduzetnike-polumafijaše, „snađene“ umjetnike i intelektualce... Na roditeljskom sastanku povodom krađe, svako brani svog potomka i deklarativno osuđuje čin, pri čemu u prvi plan izbija njihova agresivna želja da „ne vide, ne čuju i ne govore ništa“. Pri tome, kao naročito zanimljivo i uspješno se izdvaja pokazivanje pozicioniranja umjetnika u trulom sistemu, kroz lik-majke glumice (Sanja Popović), koja u tobožnjem „zanosu inspiracije“ previđa krvavu nastavnicu-poštenje, ali savršeno zna na čiju stranu treba da stane, i oličava umjetnost koja je poza, neempatična i odrođena od ljudskosti. Simo Trebješanin, koji se od osnovnog glumačkog tona između realizma i blage komično-groteskne teatralizacije izdvaja većim naglašavanjem komičkih značenja, a time i većom stilizacijom u nastupu, donosi lik direktora škole, patetičnog i licemjernog demagoga i kadrovika, koji svoj kukavičluk i lišenost integriteta i autoriteta pokušava zamaskirati floskulama.

Dubravka Drakić oblikuje nastavnicu muzičkog kao humanistu, endemsku vrstu koja pokušava ostati dosljedna i hrabra u odbrani moralnih vrijednosti i „duša“ svojih učenika, što joj se vraća prezirom i nipodoštavanjem. Atmosfera predstave, koja se od početne bezazlenosti gotovo neprimjetno dojmljivo zgušnjava u prijeteću grotesku, kulminira njenim prebijanjem od strane roditelja, kao personifikacije, simbola (zbog čega ovaj lik djeluje još „papirnatije“ i nestvarnije od ostalih) naslovnog poštenja, koje na kraju biva pogaženo, zaplašeno, skrhano i poraženo. Željko Radunović kao školski domar, ponizan i puzav, kao i njegov sin Blažo (Branko Ilić) pokazuju se kao najčvršći temelji sistema protiv koga bi trebalo da se bune i da ga mjenjaju, gorko ukazujući da su živimo u društvu u kome se ljudi mogu razlikovati po materijalnom statusu, ali su jednoumni u uklapanju u sistem (bez)vrijednosti.

Iako je tema predstave neosporno krajnje bitna, njenoj scenskoj realizaciji donekle nedostaje kompleksnije sagledavanje, kao i opipljivija teatarska vrijednost, pa prikazano često ostaje na nivou opštosti, ilustrativne skice, potvrđivanja potvrđenog. Humor u replikama koje izgovaraju likovi često je prvoloptaški (npr. česte aluzije na našu društveno-političku svakodnevicu kao što su: „ko je uzeo pare, neka prizna, pa neka mu pare ostanu za nagradu“, i sl.), što omogućava prepoznavanje, ali i smanjuje osjetljivost na moralno prozivanje. U ilustrativnu skicoznost uklapa se i muzika Ramba Amadeusa – tehno-stilizovana verzija himne, kostimi (Tijana Todorović) koji tek korektno prate značenja likova, i ogoljena scena (Gorčin Stojanović) sa stepenastom drvenom tribinom, i visećim ogromnim panoom sa Njegoševim očima, čija moguća značenja se nažalost u predstavi uopšte ne aktiviraju. Naime, iako je korištenje ovog znaka, kao i (stiha) himne potencijalno vrlo bremenito, zbog vrlo izražene zloupotrebe nacionalnih mitova – između ostalog pojmova morala i časti, od strane političkih elita, koji se njima služe kao paravanom za grabež, izvedba tu pseudopatriotsku manipulaciju tradicijom i istorijom i ne pokušava da rasijeca i razgrađuje. Naprotiv, njeno polazište (a time nužno i ishodište), koje afirmiše ideju da su Crnogorci suštinski nešto naročito pošten narod, pošteniji od bilo kog drugog, koji je tek u poslednjem periodu istorije, u mutnoj tranziciji odustao od te svoje „tekovine“, prilično je naivno, pa i banalno.

Ipak, može se reći da je opšta važnost ove predstave za kontekst u kome je nastala, ipak daleko iznad njenih sporadičnih mana. Iako je mišljena kao produkcija Večernje scene Gradskog pozorišta, smatramo da njen najveći potencijal leži u mogućnosti da se izvodi kao predstava za mlade, sa nastavkom u vidu razgovora, koji bi produbio kompleksna pitanja koja otvara, i udaljio mogućnost lakih odgovora na njih.