56. MESS: dijagnoza bolesti našeg vremena
56. Internacionalni festival MESS
U Sarajevu je od 30. septembra do 9. oktobra održano 56. izdanje Internacionalnog teatarskog festivala MESS koji, uz beogradski BITEF, predstavlja najznačajniji pozorišni festival u regionu. U skladu sa tematizovanjem kritičkog stava prema globalnoj banalizaciji zla, odnosno prema tendenciji svjetske i domaće politike da kompleksne društvene odnose svodi na politiku zastrašivanja drugošću i ksenofobije, ovogodišnji provokativni vizuelni identitet festivala poigrao se sa likom Donalda Trampa, kao globalnom metaforu za površnost, bezobzirnost i odsustvo empatije prema drugačijem.
I ovogodišnji MESS ponudio je kvalitetan i raznovrstan festivalski program, pa se tako, pored 19 predstava u glavnom pozorišnom programu i četiri u okviru segmenta MESS OFF, odvijao i kroz mnogobrojne promocije knjiga, radionice, performase, panel diskusije... Po prvi put, organizovan je zaseban program MESS Market, sa ciljem afirmacije koprodukcijske saradnje i povezivanja regionalnih pozorišta; kao i šoukejs značajnih pozorišnih ostvarenja iz BiH, u svrhu njihovog šireg afirmisanja. U toku festivala, održana je generalna skupština Evropske teatarske konvencije, pod nazivom „Grad, Pozornica za priče o različitosti“, koja je u Sarajevu okupila ljude iz vodećih evropskih pozorišta. Takođe, odvajanjem MESS-a za mlade - „mali MESS“, kao posebne programske cjeline koja se, kroz predstave i radionice za djecu odvijala prije početka samog festivala, dodatno je podvučen značaj ovog segmenta i pozorišnog rada sa djecom i za djecu uopšte. U kontinuiranom nastojanju na njegovanju pozorišne kritike festival je i ove godine ponudio osvježavajuću video-formu “One take critics“, u kojoj po nekoliko mladih pozorišnih profesionalaca iz regiona kroz razgovor u nekoliko minuta nude svoje viđenje festivalskih predstava.
Prikazane predstave u okviru glavnog pozorišnog programa veoma su produkciono, tematski i stilski raznovrsne, ali svima je zajedničko da, nudeći različite perspektive, pokušavaju da uspostave “dijagnozu bolesti našeg vremena”. U ovaj okvir čvrsto su se uklopile izvedbe koje kritički posmatraju (revolucionarnu) recentnu prošlost zemalja u kojima su nastale i njene odjeke i posljedice u sadašnjosti. Meksička trupe Lagartijas Tirads al Sol, koja teži da se kroz pozorište bavi rekonstrukcijom događaja iz društvene prošlosti, mijenjajući težište, i nudeći njihovo novo tumačenje, predstavila se dokumentarno baziranom izvedbom „Zvuk vatre“. U ovoj predstavi, potomci učesnika studentske revolucije u Meksiku šezdesetih godina prošlog vijeka, koja je bila praćena brutalnom odmazdom i represijom diktatorskih vladajućih struktura, kritički propituju ove događaje, njihov smisao i efekte u sadašnjici. Nit koja povezuje mnoštvo događaja je biografija meksičke istoričarke i političke aktivistkinje Margarite Urìas, kroz čija se lična iskustva prelamaju fragmenti burnih društvenih događaja tog vremena.
Složenost priče o revolucionarnim i kontrarevolucionarnim događajima i krvavim sudaranjima duha represije i mladalačkog bunta i idealizma posredovana je kroz spoj pripovjedanja i podražavanja, odnosno narativnog i dramskog izraza. U predstavu su uvedeni artefakti poput pisama, dnevničkih zapisa, fotografija, citata revolucionarnih mislilaca, arhivskih snimaka istorijskih događaja i sl., koji se emituju u formi video i audio zapisa, titlova, ili čitaju na sceni. Troje izvođača, Francisco Barreiro, Luisa Pardo i Gabino Rodrìguez, mijenjajući različite uloge, nastupaju deziluzionistički, uslovno, što nosi kritična, autorefleksivna značenja, koja dosežu vrhunac kada se događaji predstavljaju putem animiranja figurica nalik na igračke - vojnika, gerilaca, aviona, šume, tenkova i sl. Ovaj odmak i distanciranost posreduju ironiju, propituju smisao predstavljenih, kako izvedba odmiče sve haotičnijih i nasilnijih događaja, pitaju da li ipak „revolucija jede svoju djecu“. Sa druge strane, predstava je prepletena i poetskim komentarima, kao što su stihovi, nostalgične, čežnjive melodije, projekcije neba, vatre, koji unose emocije, notu utopizma, podsjećaju na kratkoću života, i postavljaju pitanje - kako ga živimo. U poslednjoj, dokumentarističkoj sceni, u kojoj se susreću život i pozorište, glumica, toplo i veoma emotivno govoreći o punoći života i poslednjim danima Margarite Urìas kao svoje majke, postavlja isto pitanje, kao urgentni, prodorni apel na protresanje naših obamrlih, pasiviziranih savjesti: „kada bismo mi odlučili da imamo djecu, šta bismo im rekli o našoj mladosti?“.
Složenu priču o revoluciji, koja se pretvorila u ratni haos u današnjoj Siriji, u kome se više čak ni „ne zna ko se bori protiv koga“, donosi i predstava „Dok sam čekao“ (koprodukcioni projekat Festival d’Avignon, Napoli Teatro Festival, AFAC - Arapski fond za umjetnost i kulturu / Arab Fund for Art and Culture, Pôle Arts de la scène - Friche La Belle de Mai Marseille, Theater Spektakel Zürich, Onassis Cultural Centre Athens, Vooruit Gent, La Batie Festival de Genève, Les Bancs publics / Les Rencontres à l’échelle Marseille, Festival d' Automne à Paris), koju je po tekstu Mohammad Al Attara režirao Omar Abusaada. Slično kao u predstavi „Zvuk vatre“, i ovdje su društveni događaji prelomljeni kroz lično, odnosno kroz svijest mladića Taima, koji se, nakon što je brutalno pretučen pri pokušaju prelaska kroz jedan od kontrolnih punktova u Damasku, našao u bolnici, u stanju kome. Ova nesreća okuplja Taimove bližnje - majku, sestru, prijatelja i djevojku, koji se oko njegove bolničke postelje suočavaju sa bolom sa kojim ne znaju kako da se nose, što posreduje lične i promjene u isprepletenim i komplikovanim međusobnim odnosima. Pokazuje se da svi nose nezacijeljene rane, neispunjena očekivanja, strahove, i mučna sjećanja na propuštene trenutke koji se ne mogu vratiti. Taimovo stanje između života i smrti, nade i očaja, iz kojeg posmatra i pripovjeda događaje, postaje metafora za današnju Siriju, i grad Damask, koji je svojim stanovnicima postao stran i okrutan.
Stilizovano utvrđena scena, na kojoj se nalaze vješalice sa odjećom, koferi, sto sa stolicama i bolnički krevet, podijeljena je na dva nivoa: na gornjem Taim i Omar (mladić koji je prošao zatvorsku torturu i, po sopstvenim riječima, sveo se na puki duh) pripovijedaju fragmente događaja, dok se na donjem nalaze Taimova porodica i prijatelji, koji neke od tih fragmenata predstavljaju. U skladu sa rediteljskim preplitanjem naturalizma i brehtovske stilizacije, glumci psihološki delikatno predstavljaju likove, ali uz uvođenje deziluzionističkih, depatetizujućih postupaka - npr. glumci koji ne učestvuju u nekoj sceni, ostaju prisutni, posmatraju i reaguju mimikom i pokretima, presvlače se i šminkaju; Taim i Omar imitiraju zvukove rata na način kao u dječijoj igri, i sl. Specifičan je i ton njihovog pripovjedanja o ratnim užasima u izmrcvarenom gradu, dokumentaristički, miran, neutralno izvještavalački, povremeno prožet elementima vedrog humora, koji je postao jedina odbrana od beznađa „sveprisutnog odsustva“. Takođe, povremeno se koriste mikrofoni, što univerzalizuje značenja predstavljenog, a ovome doprinose i suptilne poetizacije, npr. baloni od sapunice čija krhka ljepota u ozračju bola i užasa ukazuje na dragocjenost i prolaznost trenutaka u kojima ljudska bića uspijevaju da ostvare istinski kontakt. U predstavu su uvedeni i snimci iz filma kojeg je Taim mobilnim telefonom pokušavao snimiti o toku revolucije, želeći da ne zaborave zašto su je uopšte započeli. Kroz pokušaje rasplitanja uzroka i posljedica sadašnjeg haosa, pretresaju se i pitanja zabluda vjerskog fanatizma, licemjernog odnosa međunarodnih organizacija, izbjeglištva... Pored ljubavi - empatije, solidarnost, pokušaja razumijevanja, koja jedino može da povezuje, pa čak i različite nivoe realnost, i kreativni izraz - Taimov film, Omarova muzika, a autorefleksivno, i sama ova izbedba, postaje jedini način za borbu protiv apsurda, traženje svjetla u haosu.
Empatiju, povjerenje, podržavanje kao jedini čvrst oslonac pojedinca u društvenim bespućima afirmiše i predstava „Tri zime“, koju je prema kompleksnoj, slojevitoj, značenjski provokativnoj i nijansiranoj drami Tene Štivičić režirao Ivica Buljan (produkcija HNK Zagreb). Ova svojevrsna dramska, ne-hronološka hronika prati četiri generacije žena zagrebačke porodice Kos kroz poslednjih stotinjak godina. U tom burnom razdoblju, za vrijeme kojeg su se mijenjale države i režimi, kao neuralgične tačke odabrane su porodične scene iz zima 1945. godine, nakon netom završenog Drugog svjetskog rata, 1990. godine, pred krvavi raspad Jugoslavije u građanskom ratu, i 2011. godine, na pragu ulaska Hrvatske u Evropsku uniju. Jedina konstanta u smjenjivanju ličnih i društvenih drama jeste kuća porodice Kos, koja je 1945. godine oduzeta saradniku ustaša advokatu Amrušu, koji je emigrirao, i zbog vojnih zasluga dodijeljena mladoj partizanki Ruži Kralj, koja se u nju useljava sa majkom (koja je nekada u istoj kući bila služavka), mužem i tek rođenom ćerkom. Naglasak je stavljen na 2011. godinu, pred svadbu Ružine unuke Lucije, mlađe ćerke porodice Kos, za mutnog tranzicionog tajkuna Damjana. On se u predstavi pominje samo kroz opaske članova porodice, kao kapitalistički moćnik koji prijeti da buržujskim renoviranjem kuće (kojem su prethodila gotovo nasilna izbacivanja porodica koje su je sa Kosovima dijelile) grubo izbriše taloge sjećanja koja kuću suštinski grade kao dom. Ali, sa druge strane, on je i potencijali, makar i mrski spasilac egzistencije porodice, za koju Lucija, nasljednica jakog nagona za opstankom svoje bake Ruže, ispravno predviđa da će, sa svojim visokim etičkim idealima, svi pasti njoj na brigu. Kroz porodične rasprave, raspliću se važna problemska čvorišta, ali konačnog razrješenja i uspostavljana kakvog-takvog reda nema. Slični problemi odzvanjaju u različitim kontekstima, i vješto se ispliće mreža sazvučja, kontrasta i motiva koji povezuju različita vremena i živote u istom prostoru.
Glumci zagrebačkog HNK: Ksenija Marinković, Dragan Despot, Jadranka Đokić, Luca Anić, Barbara Vicković, Mislav Čavajda, Bojan Navojec, Nina Violić, Franjo Kuhar, Siniša Popović, Mada Perišić, Silvio Vovk, Alma Prica i Slavko Juraga maestralno, psihološki delikatno i uvjerljivo utjelovljuju kompleksne likove i stavaraju osobene, dojmljive atmosfere za svaku prikazanu zimu. Ali ravnopravan, ako ne i najvažniji lik ovdje je upravo kuća, koja je mnogo više od fizičkog prostora - prostor pamćenja put tragova prošlosti, što je u predstavi naglašeno i atraktivnom, realističko-metaforičkom scenografijom. Scena je ispunjena namještajem iz različitih perioda, čija pohabanost podvlači protok vremena, koji zajedno sa tlocrtom kuće zrcali ogromno neravno, ukoso postavljeno ogledalo iznad scene. Ovaj element scenografije nažalost se nije našao na sarajevskoj izvedbi, ali smatramo da ga je bitno pomenuti zbog bitnih značenjskih potencijala - naglašavanja nesigurnosti ličnih i društvenih sjećanja i nemogućnosti uspostavljanja opštevažeće, kontinuirane naracije sa jasnim uzrocima i posljedicama. Iznad scene se, zavisno od generacije/perioda na koje se stavlja naglasak, smjenjuju crveni svjetleći brojevi od 1 do 3, koji se kako predstava odmiče sve češće preklapaju, što olakšava praćenje prepletenih i na različite načine povezanih narativnih niti, ali uspješno gradi i izvjesnu distancu prema bilo kakvoj patetici ili jednoznačnim tumačenjima ma čega prikazanog. „Tri zime“ nude nam, prelomljeno kroz fokus istorije jedne kuće u zagrebačkom Gornjem gradu, tolstojevski uvjerljivo, slojevito i dragocjeno nejednoznačno bavljenje univerzalno bitnim životnim pitanjima.
Dvije festivalske izvedbe, “What is Europe”, koju je prema esejima Lasla Vegela režirao Andraš Urban (produkcija Scene MESS Sarajevo) i “Naše nasilje i vaše nasilje” Olivera Frljića (koprodukcija HAU Hebbel am Ufer, Wiener Festwochen, HNK Ivana pl. Zajca Rijeka, SMG Ljubljana, Kunstfest, Zürcher Theaterspektakel i MESS) na izrazito kritičan način bave se problemima savremene Evrope, sa pozicije “autsajdera”, “varvara” pretresajući licemjerje i ksenofobičnost evropskih politika. U autorskom projektu “What is Europe”, polazeći od eseja Lasla Vegela, objavljenih u knjizi „Priče iz donjih predela (berlinski tekstovi)”, uz uključivanje izvođačkih improvizacija nastalih tokom pozorišnog procesa, reditelj Andraš Urban uobličio je veoma aktuelnu muzičku predstavu. Ona lucidno tematizuje rastrzanost stanovnika ekonomski i društveno opustošenih država nastalih krvavim raspadom Jugoslavije, između nostalgije za idealizovanom bivšom zemljom, i nesigurnog, teturavog puta ka takođe utopistički idealizovanoj, umornoj i nesigurnoj EU. Scenski jezik predstave, stilski ostvarene u formi koncertno-scenskog eseja, u kome se potentno prepliću elementi performansa, dramskog i dokumentarnog teatra, prepoznatljiv je po uzavrelosti, direktnosti, maštovitosti i naglašenoj tjelesnosti višeznačnih, raskošno metaforičkih prizora, u kojima se brutalnost nerazlučivo i upečatljivo miješa sa poetičnošću. Snažno ironično, ali i sjetno, predstava dere iluzije kako o bivšoj Jugoslaviji, tako i o “budućoj” Europi, ukazujući na “sudbinu” fizičkih i duhovnih bezdomnih lutalica i prognanika, graničara i pokusnih kunića, koji sa sobom tegle kompleks inferiornosti i tovare nametnutih identiteta, predrasuda i žeđi za zavaravajućim utopijama, koje ova izvedba dojmljivo, osvješćujuće raskrinkava.
Moglo bi se reći da pitanjem kojim “What is Europe” završava - problematizovanjem evropske interpretacije aktuelne “izbjegličke krize”, odnosno izbjeglica sa Bliskog istoka kao “bombe”, “anarhije” i prijetnje (“Ja sam crnac koji ti uzima socijalu i posao, dok u tebi raste “bijela kuga”...), počinje “Naše nasilje i vaše nasilje”. Takođe skupno kreirana, polazeći od „Estetike otpora“ Petera Vajsa, ova izvedba se na izravno provokativan, i u skladu sa tom namjerom svjesno pamfletski i vrlo uopšten način bavi licemjernom evropskom islamofobijom, i izbjegličkom krizom kao direktnom posljedicom evropske mračne, nasilne, ekspolatatorske prošlosti (ali i sadašnjosti). Kroz mozaični niz prizora, koji ka kraju predstave postaju sve sporiji i „ritualniji“, razgrađuje se evropska isključivost, nametanje sopstvene istine kao jedine, bezočna pohlepa i surovost koja iz nje proizilazi, lažljivo negiranje sopstvenog sistemskog nasilja, a isticanje nasilja „drugih“... Pri ovome se namjerno kritika sporadično pojačava do stereotipizacije, svojevrsne „evropofobije“, čime se ustvari ukazuje na opasnost od „pumpanja“ šupljih, isključivih i mrzilačkih nacio-vjerskih identiteta, i poodmakle, degradirajuće fašizacije na globalnom nivou.
Ispred scenografije koja se sastoji od zida napravljenog od vojničkih kanistera za naftu, uz naglašenu, često nagu tjelesnost, odigrava se niz scena: ironično-optimistično predstavljanje izvođača kao izbjeglica raznih porijekla, koji su se integrisali u hrvatsko i slovenačko društvo, vađenje državne zastave iz polnog organa žene pod hidžabom, pričanje rasistički obojanih viceva, mučna tortura - integracija u evropsko društvo izbjeglice Sirijca, silovanje pokorne i opraštajuće žene pod hidžabom od strane „Hrista“ koji, opasan opet državnom zastavom, silazi sa naftnog krsta... U predstavu je, takođe na pamfletsko-plakatski način, uključen i autorefleksivni sloj, odnosno problematizovanje kulturne hegemonije i „ušuškane“, pasivne uloge pozorišta i pozorišne publike u takvom kontekstu. Na širem planu, to implicira, u saglasju sa Vajsovim predloškom, i problematizovanje mnogo veće „publike“, odnosno cjelokupnih društava, čiji pripadnici pasivno posmatraju zastrašujuće neo-fašizacije oko sebe, pogrešno smatrajući da nemaju ni moć ni odgovornost da išta pokušaju da promijene.
Iako je predstava „What is Europe“ mnogo superiornija u smislu značenjske slojevitosti i pozorišne uzbudljivosti u bavljenju donekle sličnim temama, „Naše nasilje i vaše nasilje“ veoma je uspjela kao neophodna žestoka provokacija, koja ima veliki potencijal da jasnom artikulacijom društvenih problema, uzburka medije i uz njihovo posredovanje mobiliše javnost. Na taj način, ona svjesno i namjerno postaje dragocjen lakmus-papir za stefen klerofašizacije, licemjerstva i zatucanosti društva. Zbog toga, sve ono što se oko otkazivanja / internog prikazivanja ove izvedbe, i reakcije publike na takvu odluku desilo u Sarajevu, svojevrsni je značenjski produžetak predstave, miješanje pozorišta i života, razotkrivanje nosilaca nasilja, koje je u predstavi prikazano u globalnijim, opštijim kategorijama, kroz konkretne lokalne odnose.