56. MESS: u potrazi za istinom
Ovogodišnji, 56. Internacionalni teatarski festival MESS obilovao je tematski i stilski raznovrsnim predstavama, objedinjenim u idejnom smislu neprestanom borbom za stvaranjem boljeg, slobodnijeg, iskrenijeg i neustrašivijeg svijeta – bilo o kom segmentu života se radilo – društvenom, ličnom, umjetničkom, ekonomskom, političkom. Neke predstave su se bavile problemima izbjeglica, problemima koji nastaju idealizovanjem "Evrope", nacionalizmom naših novonastalih državica, dok su druge eksperimentalnim izrazom i istraživačkim procesima tragale za istinskom kreacijom, prihvatanjem, životom bez predrasuda, svlačile sloj po sloj danšnjice sa čovjeka dovodeći ga do suštine. Do onog ljudskog. Ovim poslednjim su se bavile i dvije naizgled potpuno tematski i idejno različite predstave, sasvim različitih formi, ali sa sličnim pristupom istraživačkog rada
“Galeb” – Posljednji apel umjetnosti
Litvanski reditelj Oskaras Koršunovas predstavio se na MESS-u, poslije dvanaest godina, Čehovljevim “Galebom” u produkciji sopstvenog teatra OKT (Oskaro Koršunovo Teatras). Predstava nastaje kao dio svojevrsnog "laboratorijskog" istraživanja - procesa koji se, u tom smislu, naslanja na dvije ranije postavljene predstave, “Hamleta” (Šekspir)i “Na dnu” (Maksim Gorki). U sva tri slučaja, tokom rada na predstavi, više se pažnje posvećivalo samom kreativnom procesu, nego dramskom tekstu. Uprkos (ili zahvaljujući) tome, kao proizvod, dobili smo jednu sasvim zaokruženu dramsku cjelinu, koja apsolutno ne posjeduje elemente eksperimenta i pruža nam jedno autentično čitanje Čehova.
Postavljena minimalistički, scenografija (Koršunovas) se sastoji uglavnom od stolica čije se pozicije mijenjaju shodno zahtjevima scena, dva stola i kasnije kauča – ova izvedba pruža glumcima veliki prostor za genezu uloga i oslanja se najviše na njihovu interpretaciju, ipak bez suvišnih improvizacija i sa čvrsto formiranim okvirom djelovanja, koji doprinosi tačnosti, jasnoći i slojevitosti. Svi glumci su sve vrijeme na sceni, što je, preciznim rediteljskim postupcima, omogućilo da se pred našim očima izgrade odnosi kroz suptilne radnje, mikroscene u drugom i trećem planu, koje iako sitne, ne mogu proći neopaženo. Sve ono što se u komadu odigrava "iza scene" ovdje je transparentno i ta gradacija odnosa među likovima ne ostavlja prostor za bilo kakve nedoumice.
Reditelj stavlja akcenat na arhetipske odnose. S jedne strane imamo majku i sina - Arkadinu i Trepljeva, odnos koji ovako postavljen neodoljivo podsjeća na Hamletov odnos prema njegovoj majci Gertrudi. Način na koji je, u ovoj postavci, vezan za majku, neshvaćen i odbačen zbog drugog muškarca, majčinog ljubavnika, otvara edipovski problem kod Trepljeva, što se kod Hamleta, čini se, čita po difoltu. S druge strane, tu je poznati trougao – ljubavnica, ljubavnik, mlađa žena – Arkadina, Trigorin, Nina. Kroz veoma sugestivnu glumačku igru i precizne rediteljske indikacije, svaka nijansa ovog kolaža je vidljiva i prepoznatljiva, svaka emocija izdefinisana, a identifikacija sa tim emocijama potpuna.
Jako zanimljivo i iščašeno je građen lik Kostje Trepljeva, kao razmaženog, živčanog derišta, nesposobnog da odraste i suoči se sa životom. Nije ovo Kostja kojeg je progutao entuzijazam i uzaludno traženje potvrde od pogrešnih ljudi, u užem i širem smislu - ovo je Kostja koji je nedorastao, čiji Id nikad nije obuzdan; Kostja koji nije uzeo stvari u svoje ruke, a mogao je. Ovakav lik, predstavljen bez romantizovanja i samim tim oprirođen, tačna je slika tinejdžera/adolescenta savremenog doba i njegov svršetak (samoubistvo) ne samo da je očekivan, nego i neophodan.
U prvoj sceni Nina igra u Kostjinoj predstavi a ostali glumci su, zajedno sa nama publika. Od tog trenutka gubi se distanca između glumaca i publike i uvijek smo svi (osim glumaca koji učestvuju u sceni) – publika. Tako da od početka do kraja imamo utisak da gledamo Kostjinu predstavu. Ovaj doživljaj omogućava činjenica da su svi glumci uvijek na sceni, ako ne kao akteri, ono kao gledaoci, kao i Kostja koji se par puta obraća izravno publici (nama) izlazeći iz uloge, ali ne i iz lika, daje instrukcije za svijetlo, namješta scenu neposredno prije čina samoubistva… U značenjskom smislu, ovo iščitavanje Galeba, stavlja akcenat na probleme novih formi u umjetnosti, na probleme teatra i zatvorenost prema bilo čemu što nije u skladu sa "mainstream" filozofijom, sa Kostjom kao simbolom i otjelotvorenjem. Ugroženost sloboda umjetničkog izraza, prikazana je kroz mentalne procese i duševni bol Kostje, a čin samoubistva je ustvari upozorenje i poslednji apel.
“Iza kulisa Biskvit zemlje” – Da li je jednostavno gledati se u oči?
Britanska predstava “Iza kulisa Biskvit zemlje” dio je inkluzivnog projekta "Touretteshero" koji za cilj ima da pojasni jako težak neurološki poremećaj - Turetov sindrom i publiku upozna sa teškoćama i načinom života ljudi sa ovom bolešću. Autori projekta su Džes Tom, Džes Mabel Džouns i Metju Puntni. Džes Tom i Džes Mabel Džouns takođe i igraju u ovoj predstavi. Kada je ovaj performans u pitanju, značajna je činjenica da upravo Džes Tom ima ovaj poremećaj koji se, u njenom slučaju, manifestuje frekventnim ponavljanjem riječi "biskvit" (16 000 puta dnevno) i samim tim nam daje pogled iznutra. Potresna ispovijest o životu ljudi sa Turetovim sindromom, koja iako prilično pamfletski postavljena, svojom dinamikom, humorom, neposrednim obraćanjem i interakcijom sa publikom uspijeva da ostvari svoj cilj – dopre do gledalaca i zadrži im pažnju do kraja.
Imajući u vidu sve okolnosti nastanka projekta i ove izvedbe, jako je zanimljiva tačnost u dikciji, radnjama, melodičnosti i tempo-ritmu kad je u pitanju izvedba Džes Tom. Odnos koji glumice uspostavljaju i međusobno i sa publikom građen je kroz neposrednost i iskrenost. Apsolutno bez postavljenog četvrtog zida, a ipak suptilno, publika biva involvirana u dešavanja. Ne postoji distanca između nas i Džes Tom. Osvojeni smo. Mi smo njeni prijatelji – brinemo o njoj, ljutimo se na ljude koji su joj nanijeli bol, sa gorčinom se smijemo neprijatnostima koje su nuspojave njenog stanja, razumijemo njene boli i ono u čemu pronalazi radost. Interakcija sa publikom u vidu zadavanja mini vježbi – gledanje osobe do sebe u oči bez treptanja i ponavljanje riječi "biskvit", odličan je način da se gledaocima približi na neki način i pomogne da bolje razumiju ljude sa ovim poremećajem.
Emotivni otklon kao manifestaciju donose, kratke ali frekventne etide u vidu mini lutkarskih predstava, mini kvizovi znanja koji se uspostavljaju na sceni između glumica i songovi što doprinosi Brehtovskoj dimenziji predstave i lišava je pretjerane emotivnosti što joj daje joj određenu dubinu. Scenografiju predstavlja gomila nasumičnih stvari, većinom bespotrebnih i neproigranih kroz predstavu, koje simbolizuju svijet iz očiju osoba sa Turetovim sindromom, svijet kao haos u kome se gotovo nemoguće snaći. Iako na granici koja emociju pretpostavlja kvalitetu, ovaj projekat govori o jako važnoj temi – razumijevanju, prihvatanju različitosti i inkluziji u društvo, te se sa te strane plemenitost njegovog cilja ne smije zanemariti niti ostati bez podrške.
Premda na oko veoma različite, pristupi u radu i težnja za prihvatanjem i napuštanjem predrasuda kojom odišu obije predstave, ono je što ih povezuje na idejnom planu. Ovim, a i ostalim prikazanim izvedbama, MESS je i ove godine opravdao status jednog od najboljih regionalnih festivala, pokazujući još jedanput koliko različitosti mogu imati zajedničkih niti i koliko raznovrsnosti mogu imati iste ciljeve.