“Danzen” - talac neoliberalnog kapitalizma

Festival internacionalnog alternativnog teatra (FIAT) i Crnogorsko narodno pozorište: Bertolt Breht, "Danzen", red. Damjan Pejanović

Rediteljski projekat “Danzen” Damjana Pejanovića, koji je nastao  na osnovu Brehtovog dramskog nasleđa, prikazan premijerno na ovogodišnjem FIAT-u, oslanja se na veoma sažetu dramsku matricu i kratak tekst u čijem je središtu sukob između farmera Danzena (Dejan Ivanić) i figure agresora (Marko Todorović), koji u ime takozvanog „ugovora o prijateljstvu“ otima Danzenu sve što ima. Ugovor o prijateljstvu ovdje ima itekako simbolično značenje, čineći okosnicu čitavog komada, a zapravo aludira na prinudni društveni ugovor , zakone, pravila koja obavezuju „malog“ čovjeka, ali ne i donosioce oduka, moćnika, odnosno državni aparat. Međutim, koliko god da su djela agresora nemoralna i destruktivna, ona su legitimisana formalnim konsenzusom Danzena – ugovorom. Tako je ovo simboličan prikaz društva koje funkcioniše po pravilima, ali koja nisu čista i nisu za svakoga ista, pa je Danzen preneseno glas obespravljenog građanina nesposobnog za bunt, osiromašeni narod, opustošena crnogorska  preduzeća i fabrike, ucijenjenu i bespomoćnu naciju u odnosu na navodne prijatelje i zaštitnike. Naime, predstavu vidimo kao kritiku neoliberalne doktrine. Dejvid Harvi u svojoj knjizi „Neoliberalizam: Kratka istorija dugoročnih posledica“ demistifikuje ovu doktrinu koja je ukinula ideju ljudske slobode i jednakih šansi i transformisala se u zahtjeve za militantnim „oslobodilačkim“ intervencijama , gdje državni aparat preko legitimnih prinuda i nasilja preusmjerava resurse ka privatnoj svojini privilegovanih.  Pojedinac se osjeća slab u tom svjetlu nadiruće neoliberalne moći, koja se ogleda u vladavini elita, nepostojanju suštinske demokratije i legitimizaciji slobodnog tržišta, jer se nameće  kao “samorazumljiva“, „nužna“, i „oslobađajuća“ paradigma koja više nema suparničkih modela.   Dakle, Danzen nema izlaza –  pojedinac nema načina da se suprostavi nametnutoj „samorazumljivosti“ neoliberalizma i izbori za ono što su ideali građanskog društva.

Sva ova značenja sugerisana su odličnim vizuelnim rješenjima scenografije Aleksandra Vukotića i video dizajna Gojka Berkuljana. U vidu projektovanih slika i natpisa, na kraju predstave projektuju se pojedinačna imena uništenih crnogorskih preduzeća, ispisujući se u nedogled na crnoj pozadini koja postaje sve manja u odnosu na broj ovih preduzeća pa postiže gotovo katarzični efekat – kao da su mrtva bića preplavila scenu i popunila crnilo beznađa, pročišćujući tako opterećenu savjest publike kao svjedoka ovih događaja. Projekcije prethodno osmišljenih videa, u stilu nijemog ekspresionističkog njemačkog filma s početka vijeka, stvara ambivalentnu i opskurnu atmosferu, koja u potpunosti dinamizuje dramski sukob i oplemenjuje cjelokupnu predstavu. Takođe, na sceni su prisutna tri živa praseta,zatvorena u kolicima i u prikolici, koja se tretiraju kao akustični i olfativni predmeti (dakle ne kao provala realnoga na sceni u lemanovskom smislu). Oni su tu radi scenskog efekta sa konkretnim aluzijama na potrošačko, neoliberalno društvo, u kojem se ljudi tretiraju kao roba, bez mogućnosti da odlučuju o spostvenoj sudbini, pa skičanje životinja  na sceni i nepodnošljivi vonj izmeta samo upotpunjuju osjećaj bezizlazne i učmale atmosfere.

Kostimi Line Leković istakli su polarizovanu razliku između dva suprostavljena lika, koji se svode na simbole moći i nemoći, prikazujući Denzena smiješnog u svojoj “glamuroznoj “ siromašnosti (golih nogu, obučen u sako i  duge čarape), i zastrašujućeg lika zločinca u elegantnoj tamnoj odjeći, sugerišući kontrast običnog čovjeka koji je sve više ogoljen i nemoćan naspram društva koje ide na ruku bogatašima. Jarkom i naglašenom šminkom je podvučena artificijalnost ovih likova, koji su svedeni na maske, te tako antiiluzionistički potcrtavaju značaj ideja koji svaki od njih reprezentuje.

Dejan Ivanić Danzena  interpretira dajući mu notu klovnovskog, aspsurdnog i komičnog, čineći ovog lika duhovitim prikazom nemoći, kukavičluka i pasivnosti čovjeka u odnosu na vladajuću strukturu, koja neometano kontroliše i institucije, i novac, i silu. U suprotnosti sa efektnom antinaturalistčki izvještačenom glumom Dejana Ivanića, Marko Todorović u ulozi bezimenog agresora, uspijeva u nekoj mjeri da realističnom (ali ne baš i ubjedljivom) igrom dočara beskrupuloznost i alavost zlikovca koji asocira na moćnika, oligarha, vladajuću elitu.  

Izdijeljenost predstave u nekoliko glavnih prizora, projektovane didaskalije, umetanje dokumentarnih snimaka, neiluzionističko predstavljanje prostora, definišu ovu predstavu brehtovskom. No reditelj Damjan Pejanović na tu matricu nadovezuje elemente opskurnoga i mračnog koji proističu iz scenografije i muzičke podloge disonantnih kompozicija Vjere Nikolić, kreirajući predstvu upečatjive poetike. Tako dobijamo jednu savremenu verziju brehtovskog epskog pozorišta koje se kreće poput slika na filmskoj traci, skokovito, stvarajući intervale koji umanjuju uživljavanje publike kako bi ona zauzela kritički stav – i zaista čini se da je na kraju predstave on neminovan – brišu se likovi sa scene i publika se suočava sa činjenicama o uništenju privrede za koji je svjesno ili nesvjesno, prinudnim ali i legitimisanim „društvenim ugovorom“ dala svoj konsenzus.

Predstava je napravljena kao kolaž različitih medija, video umjetnosti i pozorišta, gdje pečat vizuelnog dominira scenski izrazom, formirajući prizore beketovski apsurdog i opustošenog svijeta, u kome otpor i akcija izgleda nemaju smisla. Ili ako već Danzen nema hrabrosti da se suprostavi, on provocira publiku namećući pitanje: da li da ćutke prihvata i dalje društveni, moralni i ekonomski sunovrat. U tome, pored nezanemarljivog umjetničkog dometa i vidimo značaj ove predstave, kao jedne od rijetkih sa podgoričke scene koja se, iako posredno i kroz metafore,  ipak bavi konkretnim političkim pitanjima naše sredine.