Rastakanje patrijahalnih okova

Centar za kulturu Tivat, Srpsko narodno pozorište (Novi Sad) i Studentski kulturni centar Novi Sad: po drami Borisava Stankovića "Koštana", red. Kokan Mladenović

Dramu „Koštana“ (1902.) Borisava Stankovića reditelj Kokan Mladenović postavio je na scenu imajući u vidu ličnost i imidž bosanskohercegovačkog sevdah pjevača Boža Vreća, odnosno specifičnost njegovog glasa, transrodnost i hrabrost da, u sredini u kojoj to još uvijek često izaziva kontraverze, ovaj identitet beskompromisno živi, nerazlučivo ga preplićući sa svojim umjetničkim stvaranjem. Ova tragično-poetska drama o slobodi, umjetnosti, i suspregnutim željama, ispod konvencionalno-interpretativnih naslaga romantizovanog folklora nosi snažnu kritiku surovog i licemjernog patrijahalnog svijeta i njegovog nepravednog i diskriminatorskog sistema vrijednosti. S obzirom na to, ovakvo Mladenovićevo rediteljsko čitanje, koje u prvi plan izoštrava ambivalentnost polnosti, kao metaforu za svaku razlikovnost i „drugost“, opravdan je, savremen, komercijalno probitačan, i u okviru „političke korektnosti“ provokativan pristup domaćem dramskom klasiku. Na idejnom planu, dosljedno se propituju granice i suština slobode, kroz suprostavljanje stava da je „svako slobodan da čini šta hoće, dok time ne ugrožava slobodu Drugog“, čiji je nosilac lik Koštane, i surovog „zakona jačeg“, čiji je reprezent licemjerna palanačka sredina.

Međutim, odluka Boža Vreća da nekoliko dana prije premijere napusti produkciju, pokazala je opasnost od oslanjanja pozorišnog koncepta na jednu „zvijezdu“ (u ovom slučaju ono što o Vreću i specifičnoj energiji njegovih scenskih nastupa znamo u realnosti, odnosno ono što jeste izvan svijeta predstave). Njegovim izlaskom, osnovna ideja predstave uveliko se urušila, odnosno izgubila na efektnosti, s obzirom da nije bilo dovoljno vremena da se „tkanje“ izvedbe, prvobitno potpuno prilagođeno Vreću (od adaptacije teksta, pa nadalje), čvršće „omota“ oko glumice Emine Elor, koja ga je zamijenila, kao i da se njen nastup čvršće i finije izbrusi.

Reditelj Mladenović potpisuje i adaptaciju Stankovićevog dramskog teksta, koji je sa jedne strane značajno skraćen i sažet, a sa druge strane, u njega su umetnuti dijelovi koji eskplicitno naglašavaju surovost i isključivost sredine (recimo, bajanje i kletve Kate nad ukradenom Koštaninom košuljom, fizički sukob Hadži Tome i Stojana i njihova grubost prema Kati i Stani). Motivi netrpeljivosti izoštreni su i dekonstrukcijom teksta (npr. sakupljanje replika koje izražavaju mržnju prema Romima u jednu cjelinu), kao i umetanjem originalnih, pamfletski direktnih i prodornih songova čiji je tekstualni autor takođe Mladenović. U skladu sa direktno kritičkim, društveno-angažovanim tumačenjem drame i aktuelizacijom njenih osnovnih ideja, predstava je lišena melodramatskih tonova i atmosfere folklorne sentimentalnosti i melanholičnog „karasevdaha“.

Režija je utemeljena u stilizaciji, scena koju je kreirala Marija Kalabić je ispunjena većim i manjim vertikalnim kavezima ispunjenim kamenjem, koje likovi prosipaju, opet sakupljaju, jedu, piju... Ovo nosi snažna simbolička značenja okamenjenih, rigidnih sistema vrijednosti u kojima buja hipokrizija i nasilna mržnja prema svekolikim različitostima. Muziku, koja varira od tradicionalnih sevdah melodija u savremenoj reinterpretaciji, koje grade atmosfere, ali i ukazuju na kontinuitet prikazanog zlog, nehumanog društva, do songova u žestokom pank-rok maniru, na sceni uživo izvode članovi grupe „Vrooom“ (Marko Grubić, koji je ujedno i kompozitor, Andrijana Belović, Jamal Al Kiswani). Ovaj kontinuitet i karakter društva podvlače i crni, stilizovano osavremenjeni kostimi Tatjane Radišić, od kojih odudaraju pank motivi u kostimima Emine Elor kao Koštane koji, pomalo klišeizirano, ukazuju na njen bunt i odbijanje da živi u laži i bude dio lanca zarazne mržnje.

Ovakva Koštana nije pasivna, ona superiorno i izazovno provocira i raskrinkava moralnu bijedu sredine u kojoj živi, kojoj pripada, i koju se trudi da nadraste. Emina Elor uobličila ju je gotovo bez riječi, uz otresitu fizičku energiju i izražavanje gestovima, mimikom i pjesmama koje sirenski zavode, ali i vrište protiv lažnog morala i izopačenosti i vapiju za slobodom. Iako je Elorova kao Koštana veoma markantna, u cjelini predstave mišljenoj za Vreća, upravo su „dualizam i erotska provokacija“, koje pojava Elorove ne nosi, trebalo da budu reprezenti svekolikog straha od različitosti, koja uzdrmava krute i represivne granice patrijahalnog poretka. Zbog ovoga, neka rješenja, poput onog da Koštana u jednoj sceni redom ljubi muškarce i žene, djeluju neuvjerljivo, površno i senzacionalistički.

Igra glumaca, u skladu sa rediteljskim pristupom, umjereno je stilizovana, suptilno deziluzionistička i distancirana, oni nastupaju uz odmjereni, veći ili manji odmak prema izgovorenom i prikazanom, što, kao i upotreba mikrofona, nosi efekat očuđenja, otklona prema folklornom patosu, univerzalizacije značenja. Emir Hadžihafisbegović gradi lik patrijahalnog despota Hadži Tome uz primjetnu dozu distance, dok Gordana Đurđević Dimić kao njegova potlačena, ali i sama zatrovana mržnjom supruga Kata, i Emir Ćatović kao ocu sličan sin Stojan, u svoju igru unose tonove groteske (upečatljiva je scena u kojoj Kata, uz razmlatarano busanje u prsa, razmahivanje rukama i kolačenje očiju kune Koštanu i sina). Nebojša Dugalić svedenije predstavlja Mitketa i njegov melanholični „žal za mladost“, ali i suštinski konformizam i kukavičluk. Pored njih, galeriju na različite načine frustriranih i osujećenih „čuvara tradicije“ utjelovljuju Milan Kovačević (Arsa), Radoje Čupić (Marko), Aleksandra Pleskonjić (Salče), Danica Grubački (Stana), Nina Rukavina (Vaska), Andreja Kulešević (Koca) i Jelena Marković (Vela).

Imajući u vidu nepovoljne okolnosti, smatramo pohvalnim ogromni napor koji su autorska ekipa i producenti učinili da se premijera u Tivtu ipak desi zakazanog datuma, iako je izvjesno da se na koherenciji predstave može još raditi, da bi izvedba ostvarila puni potencijal zamišljenog koncepta.