9. TEST: prostor plodotvornog dijaloga
Deveto izdanje Euroregionalnog pozorišnog festivala TEST (TESZT), koji organizuje Mađarsko državno pozorište „Čiki Gergelj“ održano je od 22. do 29. maja u Temišvaru, gradu na zapadu Rumunije, u blizini granica sa Mađarskom i Srbijom. Pozorište „Čiki Gergelj“ osnovano je 1953. godine kao dio Rumunskog državnog pozorišta u Temišvaru, a od 1957, godine, iako u istoj zgradi, djeluje kao zasebna institucija. Jedan od najvažnijih projekata entuzijastičnog, međunarodno prepoznatog kolektiva ovog pozorišta, festival TEST, između ostalog djeluje i kao svojevrstan forum - platforma za kulturnu razmjenu i poziv na dijalog među pozorištarcima, mahom iz DKMT (Dunav-Kriš-Mureš-Tisa) regiona. Organizatori su prije devet godina pošli od činjenice da su pozorišta recimo u Budimpešti, Temišvaru, Beogradu, Subotici, Novom Sadu, Aradu, Segedu itd. geografski i kulturološki bliska, ali da među njima gotovo i da nema kontakta. Stoga je festival je revijalnog, netakmičarskog karaktera, akcenat je na prostoru za susretanje i slavljenja pozorišta, a selektori Atila Balaž i Zoltan Galovič predstave biraju rukovodeći se kriterijumima umjetničkog kvaliteta i društvenog značaja produkcija. Ove godine, na festivalu je prikazano 19 produkcija iz Rumunije, Srbije, Makedonije, Mađarske, Bugarske, Slovenije, Italije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Belgije i Portugala. Takođe, na festivalu su se odvijali brojni prateći programi, a veoma posjećeni i živahni razgovori nakon predstava, koji su simultano prevođeni na tri jezika, djelovali su kao istinski prostor plodotvornog dijaloga između umjetnika i publike.
Festival je otvoren premijernim izvođenjem predstave „Mađar“ Andraša Urbana, koja je nastala u koprodukciji pozorišta „Čiki Gergelj“ i subotičkog pozorišta „Kostolanji Deže“, dakle dva pozorišta koja izvode predstave na mađarskom jeziku Rumuniji i Srbiji. Takođe, sama riječ „Mađar“ na mađarskom i engleskom jeziku označava pripadnika nacije, ali i mađarski jezik. Predstava, propitujući identitet mađarske nacionalne manjine, bavi se i pitanjem mađarskog, i nacionalnog identiteta uopšte, između ostalog, kroz postavljanje pitanja može li se nacionalni identitet izjednačiti sa jezičkim. Izvedba svojom neverbalnošću (osim nekoliko ironičnih rečenica na engleskom, u predstavi se koriste riječi „Mađar“ i „krst“ na mađarskom, rumunskom, engleskom i srpskom), koja je provokativno podvučena i u programskoj knjižici napomenom „Nije na mađarskom jeziku. Ne obezbijeđujemo prevod.“, kroz odbacivanje govornog, etnički ograničenog jezika, razgrađuje esencijalistički-nacionalnu/nacionalističku mitologiju. U formi muzičko-scenskog performansa, onirički se smjenjuje niz simboličko-poetski prodornih, višestruko asocijativnih scena, koje začudno i ekspresivno propituju nacionalne mitove od rađanja naroda i naseljavanja Panonije, do današnje države ograđene bodljikavom žicom. Glumaci Emilia B. Borbelj , Žolt Čata, Enike Eder, Riat Lerinc, Emeše Šimo, Oršolja Cumbil, Aniko Kiš, Boris Kučov, Imre Elek Mikeš i Emeše Nađabonji nastupaju performerski, kolektivno, na fizički vrlo naglašeno ekspresivan, eksplozivan, militarizovan način, a njihov nastup praćen je uživo izvođenom bučnom muzikom koja spaja elemente mađarskih narodnih melodija i rok-panka. Scenski jezik karakteriše preplitanje brutalnosti i poetskih i ironičnih preliva, recimo, naročito je upečatljiva scena u kojoj na početku predstave trojici izvođača koji kleče na koljenima ostači čupaju kliještima jezike, lupaju ih čekićima za meso i zakucavaju za drvene daske, koje im zatim objese oko vrata. Takođe, niz scena detronizuje neke od totemskih nacionalnih simbola i za njih vezanih narativa iz mađarske mitologije, kao što su legende o čudesnom bijelom jelenu, crnom konju, i ogromnom sokolu turulu. Ovo je naročito važno u današnjoj situaciji kada ovi mitovi u zapaljivoj, rasističko-fašističkoj retorici „krvi i tla“ mađarskog premijera Viktora Orbana bivaju rekreirani kao opravdanje najave otvorene primjene sile (recimo mit o Turulu kao simbolu jedinstva mađarske nacije, koji je svoj procvat između dva svjetska rata doživljavao i pod mađarskim fašistima). Iako ove scenske slike djelujuju estetski i poetski veoma snažno i na publiku koja ne poznaje dovoljno dobro kontekst, utisak je da to nepoznavanje konteksta ipak utiče da takvim gledaocima predstava djeluje pomalo hermetično, i da joj dio slojevitosti značenja nužno izmiče.
Na festivalu je prikazana još jedna Urbanova predstava, „Kratka priča o antihristu“ (Bitef teatar, Beograd), koju takođe karakteriše bogata, višeznačna i provokativna asocijativnost niza neverbalnih prizora (u predstavi se koriste samo songovi) i kolektivna, performerski bespoštedno ogoljena, fizički-militarizovana izvedba glumica Borjanke Ljumović, Aniko Kiš, Katarine Marković, Suzane Lukić i Daše Petković. Polazeći od filozofskog traktata „Tri dijaloga“ filozofa i bogoslova Vladimira Solovjova, naročito od trećeg dijaloga naslovljenog „Kratka povijest o antihristu“, u kome je izložena apokaliptička budućnost čovječanstva, izvedba protresajuće, dubinski i složeno pretresa duhovnu stvarnost našeg doba. Između ostalog, polemično se, kroz savremenu prizmu, bavi univerzalnim pitanjima vjere, religije, politike, prirode metafizičke i društvene etike - dobra i zla, grešnosti i iskupljenja, čulnosti i duhovnosti, ljubavi, egzistencijalne ljudske usamljenosti, potrage za smislom... Performativni, furiozan nastup glumica prati odgovarajuće veoma glasna i agresivna muzika koja se uživo izvodi na sceni, dok projekcije koje se tokom cijele izvedbe prikazuju u okvirima ogromnog krsta - anđeli, fetus, strašni sud, raspeće...djeluju kao ironični, idejno usložnjavajući kontrapunkt izvedbi i songovima. U predstavi se na ironičan, očuđen način koristi i niz biblijsko-religijskih simbola i fetiša (slama, riba, raspeće...). Ovo djeluje kao snažna kritika lažne, institucionalne vjere i despotske demagogije crkve, koja se bezočno koristi svojim represivnim dogmama zarad sopstvenog bivanja u koristoljubivoj simbiozi sa svjetovnim centrima moći. Niz upečatljivih scena, recimo, blagosiljanje kalašnjikova koje drže i miluju glumice sa fantomkama, dok se u okvirima krsta smjenjuju projekcije fetusa i Bogorodice i djeteta Isusa, u paramparčad razbijaju dogmatski okoštale predrasude, podstiču na njihovo kritičko preispitivanje, i slobodnije, kreativnije bivanje.
U prvom dijelu festivala izdvojila se i predstava „Pokojnik dolazi po svoju dragu“ (Prešernovo gledališče Kranj i Mestno gledališče Ptuj), koju je prema istoimenoj poetskoj drami Svetlane Makarovič režirao Jernej Lorenci. Komad, napisan prije više od 30 godina, inspirisan je istoimenom narodnom pjesmom, te Prešernovom obradom Birgerove gotičke balade „Lenore“. Međutim, mitološki svijet narodnog predanja, u kojem „živi nisu stvarno živi, i mrtvi nisu stvarno mrtvi“ samo je početni impuls i motiv za zaranjanje u dubine podsvjesnog i arhetipskog, u univerzalnoj, svevremeno-savremenoj priči o ljudskoj potrebi za ljubavlju i istinom, koja je u okružju pokvarenog i zlog društva unaprijed osuđena na propast. Srećna ljubav Micike i Anzela biva prekinuta njegovim ubistvom na seoskom slavlju, a Micika je ostavljena da živi život koji joj nameće nerazumijevajuća, ograničena, represivna okolina. Ovo dovodi do šizofrenog razdvajanja na prvu Miciku, nevinu i idealističnu, i drugu, koja je cinična i pragmatična, i do njihove borbe za opstanak, odnosno za opstanak jednog od dva načina tumačenja stvarnosti. Neminovno, prva Micika, blistavo velikodušna, odana i nedužna biva izbrisana, dok agresivna, sebična „mudrost“ druge opstaje. Reditelj Jernej Lorenci na scenu je donio fascinantno dramsko-muzičko-poetsko, ozbiljno-razigrano čitanje komada, stvarajući svojevrsnu artificijelnu muzički dramu, u kojoj su gluma i muziciranje organski prepleteni. Glumci Ana Urbanc, Vesna Pernarčić, Miha Rodman, Aljoša Ternovšek, Darja Reichman i Borut Veselko (na sceni su prisutni još i muzičari Judita Polak i Ciril Roblek), likove oblikuju krajnje disciplinovano i usklađeno, minimalističkim izražajnim sredstvima, uz ogroman, hipnotični unutrašnji intenzitet. Takođe, u njihovoj igri prisutna je i suptilna neformalnost, fino dozirana distanca prema likovima, koja, uz elemente ironije i komike, očuđava, depatetizuje i univerzalizuje prikazano. Svi glumci, koji sjede u polukrugu na tradicionalnim seljačkim stolicama, prisutni su svo vrijeme na sceni, reagujući gestovima i grimasama na prikazano, a utisak odvijanja čak i najintimnijih stvari pred očima zlurade palanke pojačan je time što je tokom cijele predstave osvijetljena i publika. Osim stolica, na sceni se još nalazi nekoliko folklornih rekvizita, kao što su licitarsko srce, sobno drvce, panj i sjekira, koji se višesmisleno i višesvrhovito upotrebljavaju. Muzika i kostim takođe su lucidno i kreativno, uz vrckavo, kompleksno poigravanje oslonjeni na slovenski folklor, pri čemu muzika (glumci sviraju, pjevaju, proizvode zvukove lupkanjem...), između ostalog, preuzima i veoma bitne dramsko-značenjske uloge (npr. dijalog između instrumenata). Kraj predstave, u kome zagrljeni ljubavnici ujedinjeni u nekom drugom, van-realnom svijetu leže na podu, dok se pored njih, uz opšte društveno odobravanje odigrava groteskna „živa slika“ ispraznog ujedinjenja u interesnom braku, snažna je kritika društva koje surovo guši ideale. Ali ta tragična nemogućnost njihovog ostvarenja tjera nas i na stalno traganje, bez kojeg bismo se neminovno ugušili u kaljuži banalnosti.
