Uzavreli jezik satire za sva vremena
Narodno pozorište Beograd: Jovan Sterija Popović, Rodoljupci, red. Andraš Urban
Dokle se god budemo samo hvalili, a slabosti i pogreške prikrivali (...), donde ćemo hramati i ni za dlaku nećemo biti bolji (...). (Jovan Sterija Popović, predgovor Rodoljupcima)
Prvu polovinu tekuće pozorišne sezone u Narodnom pozorištu u Beogradu, kao prvorazredan društveni i umjetnički događaj, obilježila je iznimno dobra predstava, „Rodoljupci“ Jovana Sterije Popovića, koju je režirao Andraš Urban. Odabir pisca, teksta, reditelja i cijelog autorskog tima produkcije predstavlja lucidan, hrabar repertoarski potez Narodnog pozorišta, koji uvažavajući kontekst današnjice, na najbolji način promišlja smisao pozorišta uopšte, kao nužnog prostora društveno značajne istinitosti, ali i pohvalno redefiniše misiju tradicionalno politički i estetski konzervativnije usmjerenog nacionalnog pozorišta.
„Rodoljupci“, Sterijino satirično, gorko „veselo pozorje u pet dejstvija“, za koje sam pisac kaže da ga nije izmislio, nego „sve u njemu pokupio iz života“, bavi se zbivanjima u Vojvodini tokom revolucije 1848. godine. U fokusu ove labavo povezane drame-hronike su vojvođanski kvazi-rodoljubi koji su, motivisani isključivo ličnim interesima, bezočno i bjesomučno po potrebi mijenjali strane u sukobima Srba i Mađara. Iako jedno od najznačajnijih djela srpske dramske klasike, djelo zbog svoje ubojite oštrine u raskrinkavanju ostrašćenog nacionalizma i pseudo patriotizma nije objavljeno za piščeva života, a i kasnije je, radi uznemirujuće aktuelnosti u svakom dobu istorije ovih prostora, prilično rijetko izvođeno.
Reditelj Andraš Urban, zadržavajući osnovni smisao Sterijine drame, njena značenja dodatno je scenski osavremenio i produbio, na primjer uvođenjem lika sveštenika kroz koji se kritikuje uloga crkve u širenju „patriotske“ retorike i rasplamsavanju netrpeljivosti. Među niz labavo hronološki povezanih prizora drame, u predstavu su uvedeni songovi, koji zaoštravaju i aktuelizuju značenja radnje, ali predstavljaju i njenu poetsku, univerzalizujuću nadgradnju. S obzirom da su songovi pisani na rodoljubive stihove Sterije, Zmaja, Jakšića, Kaćanskog, itd., a da njihovo brehtijansko izvođenje u kontekstu predstave svojom ratobornošću izaziva jezu, problematizovana je i tzv. „patriotska“ kultura, koja nekritički „odražava i afirmiše nacionalni kulturni identitet“. Scenski jezik je uzavreo, direktan, emotivno prodoran, sa prepoznatljivim prelivima suptilnih, poetskih nijansi, zgusnut u furioznom ritmu vizuelno atraktivnih, metaforičnih, čulnih scenskih slika (sa scene dopiru mirisi svijeća, tamjana).
Glumci, utjelovljujući galeriju tipova Sterijinih vlastoljubivih spodoba nastupaju opipljivo fizički energično i ekspresivno, kao kolektiv, uz zahtjevne koreografije i horske replike. Stilovi igre, a time i sam žanr predstave pulsiraju između otrovne satire, dubokog tragizma, dokumentarizma... Banda rodoljubaca se neprekidno transformiše, ne mijenjajući suštinski svoju ćud, a to groteskno licemjerje izraženo je povišenom teatralnošću i artificijelnim scenskim govorom (ponavljanja, naglašavanja, razdvajanje glasa od tijela, i sl.). Po strani od ove razularene horde stoji jedino odgovorni, čestiti, zdravorazumski Gavrilović, kojeg je u skladu sa tim Predrag Ejdus izvajao znatno realističnije i individualnije. Za razliku od Sterijine drame, a u skladu sa manirom vremena u kojem živimo, rodoljubivi makijavelistički kameleoni ga, kao nosioca kritičke svijesti koji pošteno „jede svoj hleb“, bezobzirno i po kratkom postupku ućutkavaju svirepim ubistvom. Nakon toga, savršeno se mimikrirajući, u poslednjoj, gorkom ironijom obojenoj sceni predstave, potresno pjevaju o čistom srcu kao najvećoj ljudskoj vrijednosti, ujedinjeni u kolu sloge i ljubavi.
Bez potrebe za dnevno-političkim aktuelizacijama i radikalnim adaptacijama, autori predstave „Rodoljupci“ maestralno su zaoštrili i ka savremenosti izoštrili značenja Sterijine gorke komedije. Deklarativni rodoljubi, preletačke i ksenofobične političke elite, danas su, pod najnovijom, za njih samo prolaznom krinkom „evropskih integracija“, bezočniji, blaziraniji, sebičniji i opasniji nego ikad. Oni i dalje, za sopstvene najprizemnije interese, i pod parolom „rodoljublje sve dopušta“, zatiru svaki glas razuma i manipulišu građanima zloupotrebljavajući istoriju, religiju, tradiciju. I zato ovo nije predstava o srpskom nacionalizmu i vladajućoj bombastičnoj, kičastoj industriji „partriotizma“, nego o jezivim, tragičnim posljedicama vladavine lažnog rodoljublja i ličnih interesa. Jer, pri skandiranju imena niza regionalnih političara, koji su na scenu stupili raspadom socijalizma i koji njome, ako nisu umrli, i dalje haraju, rodoljupci svakom ponaosob, u ime nas, glasača, gromovito uzvikuju - „ima pravo!“. S obzirom da je malo vjerovatno da će u generalno zaplašenom i kalkulantskom crnogorskom pozorištu ovakva predstava, iako nam je suštinski neophodna, uskoro nastati, nadamo se barem gostovanju „Rodoljubaca“.
(prikaz je objavljen u dnevnom listu Pobjeda 05.02.2016.)