Crnogorsko pozorište u 2015. godini: kvalitet kao rijedak incident

2015. godina u crnogorskom pozorištu protekla je nedojmljivo, mlako i apatično, uz sadržajno neinventivne repertoare, veoma malo novih produkcija generalno niskog kvaliteta, kao i vrlo mali broj pozorišnih gostovanja. Već i sama činjenica malobrojnih premijernih produkcija koje smo imali prilike pogledati u 2015. godini na pozorišnim scenama u Crnoj Gori dovoljna je da proteklu pozorišnu sezonu okarakterišemo alarmantno lošom. Između ostalog, bez mogućnosti da se redovno gleda veliki broj najrazličitijih pozorišnih izvedbi, teško je, ako ne i nemoguće, govoriti o ozbiljnom profesionalnom bavljenju pozorištem na bilo koji način, te shodno tome, o pozorišnom životu jednog društva, osim kao o praznoj formalnosti koja se besmisleno iscrpljuje u sebi samoj. Evidentno, malo novih predstava i njihov uglavnom nezavidan kvalitet, samo su logični pokazatelji problema u pozorišnom, i šire kulturnom sistemu, koji očigledno ne funkcioniše „od vrha“, što se onda ogleda i u svim njegovim segmentima. Naime, u krajnje nezrelom, nerazvijenom i retrogradnom sistemu pozorišne proizvodnje, zreo umjetnički proizvod može ustvari nastati samo kao incident. Zbog toga, uputno bi bilo usmjeriti se na re-artikulisanje kulturne i pozorišne politike na svim nivoima, jer one čine formu, u kojoj se sadržaji oblikuju u slobodnim procesima koji ne mogu biti politički normirani, ali mogu biti omogućeni i produkciono osigurani jasno postavljenim pravilima proizvodnje i konzumiranja kulturnih vrijednosti.

Autistične repertoarske politike

Repertoari crnogorskih pozorišta koja imaju redovnu produkciju, i u 2015. godini ostali su u skučenim i autističnim okvirima, pa o repertoarskoj politici kao rezultatu složenijeg i produbljenijeg promišljanja pozorišta, i njegovih estetskih, društvenih i intelektualnih funkcija u određenoj sredini i vremenu i dalje nije moguće govoriti. Takođe, utisak je da pri repertoarskim izborima (koji podrazumjevaju i izbor umjetničkog tima) često izostaje neophodna iskrenost da se nešto pozorišno posreduje, nego se premijere shvataju kao „event“, forma, činjenica da se nešto dešava, koja se putem medija spektakularizuje u svrhu površnog, lako stečenog publiciteta. A svako kalkulisanje bilo kojim oblikom dvosmjerne komunikacije, što pozorište jeste, unaprijed je osuđeno na neuspjeh. Takođe, crnogorski pozorišni subjekti, naročito oni koji su finansirani zagarantovanim sredstvima, bez obzira na učinke, isuviše se oslanjaju na “pakovanje” (npr. “najstarije pozorište”, “jedino koje radi za djecu”, “nacionalno”), bez ikakve svijesti da je fokus potrebno prebaciti isključivo na kvalitet projekata i programa i ravnopravo tretirati institucionalna i nezavisna, najmanja i najveća pozorišta, koju očigledno nemaju ni finansijeri.

Tako je Crnogorsko narodno pozorište, uz diplomsku predstavu „Povratak“ Mirka Radonjića, krajem decembra 2014. godine produciralo predstavu „Urnebesna tragedija“, koju je po drami Dušana Kovačevića režirao Veljko Mićunović; te u aprilu 2015. godine praizvedbu teksta „o.REST IN PEACE - Saga jedne balkanske porodice“ Jetona Neziraja, u režiji Stevana Bodrože. Obije ove predstave, koje teže da se scenski bave našom, ne više tako recentnom građansko-ratnom prošlošću, možda nisu loša repertoarska namjera po sebi, ali je došlo do prevage kompromisa naspram umjetničke odvažnosti, te se bavljenje tom prošlošću u oba slučaja svelo na nedojmljiva prežvakana opšta mjesta, bez uspostavljanja uzročno-posljedične veze sa aktuelnim društvenim trenutkom.

Uprkos namjeri da propituje goruće probleme aktuelnog društvenog realiteta, dublje, izazovnije bavljenje uzrocima i posljedicama društvenih anomalija nedostaje i predstavi „Dnevnik ludaka“, koju je prema motivima Gogoljeve pripovjetke u Zetskom domu režirala Mirjana Medojević. Nasuprot tome, predstava „Venecijanka“ Lidije Dedović primjer je lošeg izbora teksta, odnosno biranja komada koji od početka ima jadne ili nikakve izgleda da bude pretočen u danas važnu predstavu, pa se se izvedba, u kojoj idejni plan gotovo da ne postoji, rasipa na skup samodovoljnih, isprazno senzacionalističkih rediteljskih postupaka. Sa druge strane, predstava za djecu „Ivica i Marica“ Mirka Radonjića, koja predstavlja pozitivan iskorak crnogorskog pozorišta za djecu i mlade, postavljanjem ozbiljnog pitanja šta i kako bajke mogu da govore današnjoj djeci, vjerovatno je najbolja predstava sezone.

Repertoar za djecu podgoričkog Gradskog pozorišta utemeljen je takođe na bajkama i poznatim pričama, međutim, ovo pozorište i dalje ostaje na liniji produkcije scenskih djela koja teže proizvodnji iluzije po uzoru na agresivnu konzumentsku kulturu, kao „Čarobnjak iz Oza“ (po romanu Franka Lajmana Bauma, u režiji Jagoša Markovića). Ne samo da izostaje zauzimanje stava prema društvenoj stvarnosti u kojoj predstave nastaju, nego se kroz nekritička scenska čitanja bajki često posreduju i opasni stereotipi i ideološko nasilje, kao u predstavi „Mačor u čizmama“ koju je po tekstu Igora Bojovića režirao Gorčin Stojanović. U njoj se, ispod površine atraktivnog dizajna, djeci podivljalog kapitalizma potvrđuje da biti bogat i moćan znači biti sretan i da je poželjno do tih ciljeva doći prevarama i manipulacijama (rad i poštenje se promovišu samo deklarativno). Djevojčicama se, još gore, poručuje (što je slučaj u cjelokupnom klasičnom kanonu bajki) da treba da pristanu na status „prestižnog objekta“, čiji život može učiniti sretnim samo pojava odgovarajućeg mladoženje. Pozitivan izuzetak u protekloj godini predstavljala je „Bajka o ribaru i ribici“ (prema motivima stihovane bajke Aleksandra S. Puškina, reditelj Jevgenij Ibragimov), metaforična i simbolična suptilna lutkarska priča o bitnosti ljudskih činjenja i njihovih posljedica, naročito u međusobnim odnosima.

Festivalska preklapanja

Bitnije pozorišne produkcije nisu donijeli ni ljetnji pozorišni festivali. Grad Teatar Budva, koji su obilježili ogromni problemi sa bukom koja je ozbiljno ugrozila gledanje predstava na svim otvorenim scenama koje festival koristi, pored raznovrsnih i dragocjenih regionalnih gostovanja, donio je tri koprodukcije. Šekspirov „Julije Cezar“, u režiji Kokana Mladenovića, zbog bukvalističkog pamfletizma nije uzmogao da ponudi dojmljivije sagledavanje savremenosti svevremenom Šekspirovom dramom. „Srodne duše“ (prema motivima Aristofanovih komedija „Ptice“ i „Žabe“), u postavci Dina Mustafića, primjer su pozorišne „tezge“, urađene bez ikakve vidljive svijesti o sredini u kojoj predstava nastaje, ispunjene plitkim opštim mjestima i kvazi-aktuelizacijama u vidu doskočica. Znatno uspjelije su Ibzenove „Aveti“ koje je režirao Andrej Nosov, i koje u manirističkom, hipnotičkom stilu, u fokus stavljaju međugeneracijske sukobe i prošlost koja truje sadašnjost. U okviru festivala Purgatorije  premijerno je prikazana produkcija tivatskog centra za kulturu „Hasanaginica“ Ljubomira Simovića, u režiji Jagoša Markovića, korektna zbog univerzalnih vrijednosti velike Simovićeve drame i zadovoljavajuće snage i ubjedljivosti glumačkih emocija u prikazivanju psiholoških života i lomova likova. I ovaj festival donio je vrijednu priliku da crnogorska publika pogleda značajne regionalne produkcije, ali je u vantakmičarskom pozorišnom programu primjetna zabrinjavajuća težnja ka komercijalizaciji i uvrštavanju u program umjetnički ništavnih komercijalnih uradaka, koji podilaze najnižim ukusima publike, otupljujući istu. KotorArt Teatar, zbog nedostatka utvrđenih, transparentnih procedura, odnosno pravilnika o organizovanju festivala, naročito onih od nacionalnog značaja, i shodno tome zavisnosti od personalnih interesa i samovolja, u 2015. nije održan.

Festivalima FIAT i MIT, koji takođe predstavljaju izuzetno dragocjenu priliku da se u Crnoj Gori pogledaju regionalne i internacionalne produkcije, donekle nedostaje dojmljivije programsko profilisanje. Šteta je i što se poneka gostovanja na ova dva festivala, kao i na festivalima Budva Grad Teatar i Purgatorije poklapaju, u smislu gostovanja istih predstava, kao i što su se svi navedeni festivali koncentrisali u periodu od juna do oktobra, što tokom ljeta dovodi i do velikog broja preklapanja termina. Siromašnu nezavisnu scenu obilježila je izvedba „Život na pauzu“ Mirka Radonjića (NVF B Film Montenegro i NVO Atak), uspješan primjer primjenjenog pozorišta sa zatvorenicima koji u ZIKSu izdržavaju zatvorsku kaznu.

Jednokratnost, nedijalogičnost, neodgovornost

Osim promišljenih repertoara, izostaju i bilo kakvi drugi dugoročniji planovi i dosljednost u njihovom sporovođenju, nego se stvari dešavaju ad hoc, jednokratno, haotično, što ih lišava i bilo kakvog dugoročnijeg efekta na publiku. Primjera radi, program pozorišnih razgovora u CNPu, koji je najavljen kao redovan, ustvari je očigledno bio koncentrisan samo oko predstave “Everyman Đilas”; pozorišni časopis Gest ugasio se nakon pet brojeva bez ikakvog javnog objašnjenja, nedugo nakon što su najavljeni ambiciozni planovi za njegov dalji razvoj, kao što je uključivanje u naučne baze časopisa. Ono što je u negativnom smislu indikativno za crnogorska pozorišta jeste i da puke marketinške akcije, kao što su ulaznice po sniženim cijenama i sl., uporno, a bez ikakvog osnova, promovišu kao “razvoj publike”. Tako je, recimo, Gradsko pozorište najavilo da se prodajom ulaznica po sniženim cijenama uključuje u evropsku manifestaciju Noć pozorišta, premda je njena suština sasvim drugačija, i usmjerena na parcipativnost i dijalogičnost, tj. stvarni razvoj publike, a ne prozaični jednosmjerni marketing. Takođe, Noć pozorišta manifestacija je koja je nužno koordinirana na nivou cijele države - cilj je da se te noći teatarska događanja, koja publici na različite načine omogućavaju da pozorište sagleda iz novih perspektiva, odvijaju istovremeno u što većem broju gradova.

Ovo nas dovodi do još jednog malignog problema crnogorske pozorišne scene, a to je nedijalogičnost na svim nivoima: između pozorišnih subjekata međusobno, između pozorišta i publike, između Ministarstva kulture i struke… Nedijalogičnost generiše niz loših praksi, kao što su kafkijansko poslovanje, odnosno kasne najave sezona, bez ikakvih kontekstualnih obrazoženja, preklapanje termina malobrojnih dešavanja, te posvemašnja netransparentnost. Tako na sajtu niti jednog crnogorskog pozorišta nije moguće naći sva potrebna dokumenta koja bi obezbijeđivala javnost rada pozorišta: statute, planove javnih nabavki, pravilnike o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji, podatke o članovima Savjeta pozorišta i izvještaje sa sjednica istih, vodič za slobodan pristup informacijama, izvještaje o proteklim sezonama i najave sledećih - čak iako je za neke od ovih dokumenata to i zakonska obaveza. A sve su to javni podaci koje građani kao finansijeri imaju pravo da znaju i za čije skrivanje ne postoji nikakav osnov.

Apsurdna je činjenica da godinama unazad najlošiju pozorišnu godinu u Crnoj Gori prati krajnje agresivan i neukusan marketing, odnosno samoreklamiranje - umjesto unutrašnjih i spoljašnjih evaluacija raznih vrsta, svjedočili smo visoko emotivnim izjava u kojima su direktori različitih pozorišta i festivala, bez kredibilnih pokazatelja i utemeljenja, isticali svoje nemjerljive zasluge, i shodno tome, viskoke domete programa. Simptomatična je tendencija da se odgovornost za propuste mahom prebacuje na neke druge subjekte u kulturnom sistemu, te da se u sopstvenom radu ne naslućuje bilo kakav osjećaj odgovornosti za propuste i greške, što je još jedan pokazatelj nezrelosti aktuelnog pozorišnog i kulturnog sistema. Upravo zbog toga, jedan od markantnijih događaja protekle “mršave” pozorišne godine je novinska debata između umjetničke direktorice Zetskog doma Lidije Dedović, i bivšeg direktora Crnogorskog narodnog pozorišta Janka Ljumovića, u kojoj je posredovan poziv na širu diskusiju, koja bi rezultovala donošenjem odluke o uspostavljanju evaluacija institucija kulture, na osnovu kojih bi iste bile finansirane. S obzirom da su evaluacije, osim sporadičnih kvantitativnih, zbog uvriježenog klijentelizma i dominantnih lično-interesnih odnosa, tabu-tema u crnogorskom kulturnom sistemu, donosioci odluka, ali ni pozorišni subjekti, očekivano ne pokazuju nikakvu volju da do ovakvih debata i uspostavljanja transparentnog, metodološki utemeljenog i učinkovitog sistema unutrašnjih i spoljašnjih evaluacija dođe.

Sistemski problemi

Takva društvena, kulturna i pozorišna klima dovodi nas do onoga što je bez sumnje negativan „pozorišni događaj“ 2015., pa izgleda i 2016. godine, a to je slučaj Crnogorskog narodnog pozorišta, koje je bez direktora, kako poslovnog, tako i umjetničkog, kao i bez dva člana Savjeta, više od tri mjeseca. Ova nevjerovatna situacija zahtijeva neophodno mapiranje ključnih sistemskih problema crnogorskog pozorišta, pomenutih na početku teksta. Naime, činjenica da se direktori javnih institucija kulture u Crnoj Gori retrogradno i nedemokratski imenuju, a ne biraju na osnovu konkursa, pri čemu čak ne postoji ni rok u kojem moraju biti imenovani, nedvosmislen je pokazatelj da kultura mnogo više služi politici, nego što važi obrnuto. Ono što bi trebalo da bude „javni interes“ u kulturi od strane odgovornih mahom je olako shvatano, zamagljivano i prenebjegavano, a ono što je još čudnije je nedostatak ikakvog artikulisanog negodovanja struke, zaposlenih u CNPu, medija... U najboljem slučaju u javnom diskursu je moguće čuti da nije dobro da je pozorište bez direktora, i da bi bilo dobro da isti bude imenovan što prije. A upravo u tom pasivu „bude imenovan“ zapravo leži srž problema. Drugim riječima, imenovanje direktora javnih institucija kulture, bez konkursa i predloženog programa rada, na predlog Ministarstva kulture i uz potvrdu Vlade, netransparentna je i nedemokratska praksa, jedva zamisliva u 21. vijeku, a naročito u zemlji koja se deklarativno i zvanično kreće ka tzv. evropskim integracijama, pa time i uključivanju u evropske kulturne tokove. Očigledno, na snazi je jedan  centralizovani sistem odlučivanja, u kojem je kadroviranje osnovni instrument kulturne politike, i u kome iznad profesionalizma i referentnosti, preovlađuju lično-interesni odnosi.

Slučajno ili ne, dvije poslanice u crnogorskom parlamentu su u oktobru prošle godine, kada je CNP ostalo bez direktora, stavile u skupštinsku proceduru predlog izmjena i dopuna važećeg Zakona o kulturi, u kojem je jedna od predloženih izmjena bila upravo upravo da se u postupku izbora direktora javnih ustanova kulture primjenjuje transparentna procedura, odnosno da se direktori biraju na osnovu javnih konkursa i predloženih programa rada, i da se uspostave uslovi i rok za izbor kandidata. Ministarstvo kulture je ovaj predlog odbacilo sa sledećim objašnjenjem: „Ističemo da su postojeće norme u Zakonu o kulturi odraz potpune depolitizacije kulture, jer je rukovođenje javnim ustanovama, čiji je osnivač država, povjereno struci i profesionalcima iz oblasti kulture. U tom kontekstu, Vlada je zakonom obavezna da na predlog Ministarstva kulture za direktora nacionalne javne ustanove imenuje afirmisane umjetnike i afirmisane stručnjake u kulturi, odnosno za umjetničkog direktora, umjetnika ili stručnjaka u kulturi visoke reputacije, čime je obezbijeđeno stručno i kompetentno rukovođenje javnom ustanovom.“[1]

Da bi se pokazala nelogičnost i besmisao prakse imenovanja direktora javnih institucija kulture, potrebno je navesti i kako Zakon o kulturi definiše umjetnika i stručnjaka u kulturi: „Umjetnik je lice koje kao autor stvara originalna umjetnička djela ili lice koje interpretira umjetnička i druga djela. Stručnjak u kulturi je lice sa odgovarajućom stručnom spremom, koje obavlja naučno-istraživačke, teorijsko-kritičke, edukativne, producentske, umjetničko-saradničke, specijalističko-tehničke ili organizatorske poslove u oblasti kulture.“[2] Iz citirane zakonske odredbe, naravno, ne slijedi da je dovoljno imenovati istaknutog umjetnika ili stručnjaka za direktora pozorišta, tj. da će to biti kakva-takva garancija stručnog vođenje pozorišta. Jer, ono što čini umjetnika ili stručnjaka nužno je isuviše široko, nespecifikovano, i u smislu imenovanja direktora pozorišta ostavlja prostor za proizvoljnosti, neprofesionalne kriterijume, lične motive. Prema tome, direktora pozorišta trebalo bi imenovati isključivo i jedino na osnovu predloženog, javno dostupnog programa, jer čak i da Ministarstvo kulture objektivno i nepristrasno utvrdi da je neko istaknuti umjetnik ili stručnjak, to nipošto ne garantuje da će isti dobro voditi pozorište. Naime, čvrste i objektivne parametre bez raspisanog konkursa i predloženih programa koji jedino nekog kvalifikuju za vođenje pozorišta niti Ministarstvo niti bilo ko drugi nema i ne može imati.

Poređenja radi, u Hrvatskoj se prema Zakonu o kazalištima[3], za izbor poslovnog i umjetničkog direktora pozorišta raspisuje se javni konkurs. Zainteresovani kandidati (koji ispunjavaju uslove navedene u Statutima pojedinačnih pozorišta) iz pozorišta preuzimaju pripremljenu dokumentaciju, koja predstavlja okvir koji im omogućava da sačine predlog četvorogodišnjeg plana rada, odnosno programa pozorišta. Onda na osnovu tog četvorogodišnjeg predloga programa sa kojim konkurišu, pozorišno Vijeće bira direktora i odabranog kandidata predlaže osnivaču i finansijeru (to može biti Ministarstvo kulture, županija, grad), koje ga potvrđuje ili odbija. Moguće je reći da i ovom slučaju poslednju riječ ima osnivač, ali je cijela procedura jasna, transparentna i utvrđena, i sve se dešava uz uvid struke i zainteresovane javnosti u ponuđene programe, tako da ima puno manje prostora za samovolju i manipulacije. Ono što naročito treba naglasiti, jeste da je obavezno da se konkurs za izbor novog direktora raspiše najkasnije godinu dana prije isteka mandata starom. Očigledno je da ovakve procedure vode ka „stručnom i kompetentnom rukovođenju javnom ustanovom“ mnogo izvjesnije nego one neprecizne i netransparentne koje propisuje crnogorski Zakon o kulturi.

Ukoliko precizno utvrđene i transparentene procedure i jasni kriterijumi, kao kod nas, ne postoje, može se lako desiti da država mjesecima bude bez ministra kulture, i nacionalno pozorište bez direktora; dok su u nekim drugim javnim institucijama kulture direktori nesmjenjivo isti decenijama, što sve i ne zvuči baš demokratično. Isti problem - izostanak razuđenih i profesionalnih procedura i kriterijuma, nalazi se i u svim drugim dijelovima kulturnog i pozorišnog sistema Crne Gore. Problem, dakle, nije u tome ko donosi i potpisuje odluke, nego u tome da ko god to radi, čini to bez jasnih kriterijuma, što može samo da generiše haos. Sve ovo ukazuje da su crnogorskom kulturnom sistemu potrebne ozbiljne, temeljne  transformacije, koje bi se prije svega odnosile na uspostavljanje sistema evaluacija na svim nivoima, jasne kriterijume, transparentne, razuđene procedure, te posvemašnju javnu dostupnost podataka i osjetljivost donosilaca odluka za ono što misle struka i građani.

Naposlijetku, “Nacionalni program razvoja kulture 2011-2015.” istekao je, i neophodno je sačiniti novi, tj. očekivano je da će se to desiti, ili da se već dešava. Ali činjenica da javnost i struka o tome još ništa ne znaju, ukazuje da će se ponoviti nedovoljno transparentan, neparcipativan proces donošenja ovog strateškog dokumenta, uz izostanak konsultacija sa svim neophodnim kulturnim akterima i zainteresovanom javnošću u svim fazama izrade, osim u smislu pukog poštovanja zakonske forme javne rasprave. Takođe, može se naslutiti da Nacionalni program opet neće počivati na istraženim kulturnim potrebama građana, kao neophodnim ulaznim podacima za sačinjavanje ovakvog strateškog plana, bez kojih je „vrlo teško dati uvjerljiv odgovor na pitanja poput onih za koga se kreira kulturna politika, koliko ona i zašto košta, koje (i čije) potrebe zadovoljava“[4] . Ili, drugim riječima - šta jeste javni interes u kulturi. Sve ovo ne obećava bolja vremena ni za crnogorsko pozorište, odnosno, izvjesno je da će se vrijedni pozorišni proizvodi, programi i procesi pojavljivati kao i do sada - samo kao iznimno rijetki incidenti.