(Ne)normalan pojedinac u nenormalnom društvu

Kraljevsko pozorište Zetski dom: prema pripovijetki Nikolaja Vasiljeviča Gogolja, Dnevnik jednog ludaka, red. Mirjana Medojević

Predstava „Dnevnik ludaka“ Mirjane Medojević nastala je prema motivima Gogoljeve pripovijetke (1835.), koja je, osim jednog od prvih opisa šizofrenije u književnosti donijela i „kurs patološke anatomije ruskog činovništva“. Kroz delirično-fantastični doživljaj svijeta činovnika Popriščinova, kao posljedice njegovog dubokog nezadovoljstva neravnopravnošću i nepravdom u ruskom društvu, razvrstanom prema tabeli rangova, činova i lažnih fetiša, u Gogoljevom djelu sagledava se abnormalnost i zlokobna ništavnost sredine. Autori predstave težili su da scenski naglase socio-političku dimenziju priče, pa je izvorni tekst značajno skraćen, naročito u dijelovima koji se tiču Popriščinovih psiholoških preživljavanja i emotivnih stanja, a nadograđen mrežom aluzija na aktuelni kontekst (dramaturg Ljubomir Đurković).

Međutim, s obzirom na znatne razlike između duboke birokratizovanosti tadašnjeg ruskog društva i duboke politizovanosti i nepotizma današnjeg crnogorskog društva, predstavi nedostaje dublje, izazovnije bavljenje uzrocima i posljedicama društvenih anomalija. Transponovanje u današnjicu, kroz moguće zvučne odlomke neke crnogorske svakodnevice (psovke, mizoginija, kockanje, svađe...), pojavu maskiranih predstavnika vlasti sa pendrecima (aluzija na policijsku primjenu sile nad građanima na nedavnim protestima), te recitovanje pjesme „Moja domovina“  benda The Books of Knjige, iako jasno, prilično je labavo i spoljašnje.

Zoran Vujović kao sitni činovnik Popriščin nastupa veoma posvećeno i napregnuto, u rasponu od povišenih tonova groteske i persiflaže, do mnogo rijeđih stišanih, svedenih dijelova koji omogućavaju sagledavanje suštine njegove gorčine iznutra, te emotivnu komunikaciju sa gledaocima (indikativna je poetična i metaforična scena nepomične sklupčanosti pod slabim, hladnim osvjetljenjem otvorenog frižidera). Preovlađujuća teatralnost glumačkog nastupa, uz progresivno sve stereotipnije prikaze napredovanja ludila (koji se kreću od suptilnijih mimičkih trzaja do deranja i mlataranja rukama, i sl.) ima opravdanje u smislu odražavanja izobličenosti društva. Takođe, ovaj modus igre istovremno onemogućava da Popriščinov lik bude nedvosmislen nosilac kritike aktuelnog društveno-političkog sistema, odnosno uvodi značenjski obogaćujući princip višeznačja i uslovnosti. Tako, premda izložen i ranjiv, Popriščin se dosljedno pokazuje i kao bahat, prezriv prema siromasima i „prostom“ svijetu, i površan u pristajanju na izobličen sistem vrijednosti, u kome „odijelo čini čovjeka“.

Iako nas u predstavu uvodi, kao svojevrsno idejno polazište, Fromov citat o normalnom pojedincu koji postaje izolovan i psihotičan u nenormalnom društvu, Popriščin neprestano izražava želju da, zadobijanjem položaja i novca, bude na mjestu onih koje osuđuje. On se očigledno ne buni da bi nakaradni poredak mijenjao, nego da bi u tom istom poretku zadobio više moći. Tako kritička oštrica predstave prije svega zadobija ironično-parodične dimenzije, precizno pogađajući u vrlo maligno mjesto naše društvene svijesti. Naime, do potrebnih promjena ne dolazi ne zato što je perfidno centralizovan i i represivan društveno-politički sistem u kojem obitavamo neizmjenjiv, nego zato što istinska želja za promjenama i sposobnost da se razmišlja i djeluje izvan tog ustroja gotovo da ne postoji, čak ni kod onih koji su njime najviše ugroženi.

Rediteljski rukopis vrluda između, sa jedne strane, imaginativnih i lucidnih rješenja koja značenjski snažno dopiru do gledaoca, kao što su pomenuta scena pred frižiderom, ili vožnja dječijeg bicikla u krug, kao simbol bezizlaza iz svijeta apsurdno samozadovoljnog u „vječitom vraćanju istog“. Sa druge strane, karakteriše ga i prilično stereotipna ilustrativnost (npr. lupanje, sječenje i mljevenje sirovog mesa kao simbolizovanje ukliještenosti u surovu kapitalističku mašinu, opštenje sa lutkom na naduvavanje kao podcrtavanje otuđenosti, okrvavljenost Popriščinova nakon „susreta“ sa maskiranim licima...). Osim toga, utisku neizbrušenosti scenskog jezika doprinosi i prisustvo elemenata koji su zavodljivi na formalno-stilskom planu, ali značenjski siromašni u cjelini predstave, kao što su crno-bijeli nijemi video (Gojko Berkuljan) koji prikazuje psihodelične avanture Popriščinova koji prolazi kroz romsko naselje i iz lebdeće kuće krade pseću prepisku, ili snimak pjesme Shirley Bassey „This is my life“, na koji junak reaguje potežući i kriveći projekciono platno. Izvedbi u najvećoj mjeri doprinosi odličan dizajn svjetla (Mirjana Medojević i Mirko Radonjić), koje snažno utiče na građenje atmosfera, kao i muzika (Rade Vukčević), koja u mjenama od vrlo potmule i prijeteće, do čežnjivo-nostalgičnih tema, efektno posreduje unutrašnja stanja lika.

I pored toga što „Dnevniku ludaka“ u izvjesnoj mjeri nedostaje idejne prodornosti i scenske kompaktnosti, značajna je namjera da se pozorište bavi gorućim problemima aktuelnog društvenog realiteta. A još značajnije je da je u ovom slučaju to bavljenje lišeno jednoznačnosti, pa tako Popriščin, iako nesumnjivo žrtva poremećenog sistema u kojem obitava, istovremeno postaje i paradigmatska simbolička figura istog tog sistema.