55. MESS: (De)konstrukcije identiteta

Jubilarni 55. Internacionalni teatarski festival MESS održan je u Sarajevu od 2. do 11. oktobra. Svi učesnici festivala su na MESS-u, kao što i sam slogan govori - prvi put, što ukazuje na otvorenost i spremnost organizatora festivala na istraživanje kulturnih različitosti, davanje prostora novim formama, sadržajima i pogledima, ipak ne prelazeći okvir zadat temom festivala. Sam vizuelni identitet ovogodišnjeg festivala predstavlja rušenje drevnog hrama u Palmiri, referišući na činjenicu koliko se malo u današnjem vremenu pažnje posvećuje kulturno istorijskom nasljeđu, a koliko se teži haosu i devastaciji i nagovještavajući glavnu temu festivala – što nakon destrukcije?  

I ove godine, pozorišni program MESS-a opravdao je svoj renome, pokazao dosljednost u programskom profilisanju i težnju da kvalitet u svakom smislu ima primat, te omogućio publici da vidi značajne regionalne i svjetske produkcije. U okviru glavnog programa prikazano je 18 predstava iz Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske, Njemačke, Meksika, Slovenije, Italije, Francuske, Mađarske, Ujedinjenog Kraljevstva i Mozambika. Autorka teksta, na žalost,  nije imala priliku da vidi produkcije “Zabranjena zona”, u režiji Katie Mitchell, “Sad sam lucky” Matije Ferlina i “Common Ground” rediteljke Zael Ronen iz Njemačke, kao ni izvedbu “Quintetto” (Marco Chenevier i Smeralda Capizzi)  iz Italije; a u procesu stvaranja predstave iz Crne Gore – “Povratak” u režiji Mirka Radonjića je sama učestvovala, tako da se o tim produkcijama ovdje neće govoriti.

Sirovost, surovost i gola emocija asocijacije su na predstavu meksičkog reditelja Damiana Cervantesa, “Sve što je potrebno jednoj sjajnoj glumici je sjajna drama i želja za uspjehom” u produkciji Vaca 35 teatro en grupo. Skučenost prostora, polumrak, oskudna scenografija koju čini stari zarđali bojler i sudopera i velika drvena klupa, već na samom početku izazivaju osjećaj tjeskobe i sputanosti koja nas prati do kraja predstave. Predstava se bavi pitanjima opstanka u nepromjenjivim uslovima i mehanizmima kojima se borimo da sačuvamo zdrav razum u takvim okolnostima. Zatvorene u maloj sobi, koja simbolizuje naše umove jednako kao i društvene sisteme u kojima živimo, dvije žene pokušavaju da se izbore sa svakodnevicom kroz sanjarenje o boljem životu. Smjenjivanjem eruptivnih emocija, od frenetičnih pohvala, do najgorih uvreda, i na kraju do najčistije ljubavi, direktno, transparento, uz potpuno odsustvo suptilnosti, istinito i ogoljeno, kroz sugestivnu igru i raskoš jezika bravurozne Diana Magallon i Mari Carmen Ruiz dovode nas do spoznaje i straha da svi lutamo u tom skučenom prostoru, sudarajući se međusobno, grizući sopstveno meso u praznom pokušaju da se oslobodimo okova za koje više ni ne znamo odakle nam. Da li smo ih sami stavili ili su nam nametnuti. Zaokružena dramaturška nit, jako tačna i precizna režija, likovnost svake scene, poetika neverbalnih scena i liričnost u svoj toj brutalnosti, ono je čime je ova produkcija zaista zalužila prvu nagradu.

Predstava Dine Pešuta “(Pret)poslednja panda ili statika” u produkciji Zagrebačkog kazališta mladih i režiji Saše Božića značajna je prvenstveno zbog teksta. Autor je mladi dramski pisac koji se bavi izuzetno zanimljivom dramskom formom, a na ovim prostorima, čini se, uvijek nedostaje savremenih tekstova. Problemi kojima se komad bavi, (izgubljena/e generacija/e, degradacija ličnosti, nedostatak motivacije, provincijalizam, potraga za identitetom, homofobija, nacionalizam i ostale bolesti poslijeratnog društva) svakako su aktuelni, međutim način na koji je ova drama pisana, kratke, britke replike, izlomljene misli, mozaični vremenski okvir, ono je što čini pravu vrijednost ovog komada. Naizgled haotični tok uvezuje se u jasnu i preciznu dramaturšku nit dajući potencijal reditelju da prateći te niti prikaže sliku mladog čovjeka današnjice. Likovi imaju i neverbalnu interakciju, koja značajno doprinosi atmosferi. Ipak, čini se da je tempo usporen u prvom dijelu, i da u značenjskom smislu to utiče na predstavu, jer se do poente i onog što sadržajno čini posebnost komada dolazi sporije, a opšta mjesta se naglašavaju. U cjelini, predstava zadovoljava glumačkom igrom, suptilnim preplitanjem prošlosti i sadašnjosti, dočarava ispraznost “modernog” doba i želju za odlaskom mladih ljudi iz zemlje.

Ono što je karakteristično za predstavu “Životinjska farma” u režiji Dine Mustafića i produkciji Sarajevskog ratnog teatra je zanimljiv koncept u kome nema stalne glumačke podjele. Po ulasku publika dobija u ruke čaktar (zvono za stoku) kojim sama glasa kom glumcu će pripasti koja uloga. Skladna dramaturška struktura (dramaturgija Željka Udovičić Plešina) sastoji se od osam slika koje se suptilno smjenjuju i pretapaju jedna u drugu. Da je ovo Orvelovo djelo aktuelno i danas, to jest pogotovo danas, govori i cikličnost koju nam reditelj pokazuje kroz jasan i precizan scenski jezik. Ovdje se ne želi prikazati kliše “istorija se ponavlja”, već pokazati cikluse kroz koje prolazi pojedinac stavljen u određene uslove - put od idealiste do tiranina. Na isti način vidimo i put jedne ideologije i od začetka do klimaksa u kom umjesto da tek tada zaživi, ona se modifikuje i postaje nešto sasvim drugo. Kroz manipulaciju istinom, principima, činjenicama i obećanjima, ideologija jednakosti postaje ideologija autokratije. Pojedinac od “jednakog” postaje “jednakiji od drugog”. Odlična ekspresionistička igra glumaca isprekidana je realističnim komentarima Džordža Orvela kojeg tumači sjajni Benjamin Bajramović i podsjeća nas svojom pojavom, kostimom i komantarima na vrijeme u kojem je djelo nastalo. Kroz sublimat scenskog pokreta, songova, funkcionalnu i dojmljivu scenografiju, igru svjetla, režiju, dramaturgiju i glumu, predstava uspješno oslikava probleme i degradaciju društva, svijet bez skrupula i kodeksa ponašanja i nalazi pravog krivca u samom čovjeku i njegovoj nesposobnosti da se otme svojim slabostima bile one želja za vlasti i moći ili nedostatak snage za borbu za promjene.

“Vrijeme i prostori: Marabenta Sola” u produkciji CulturArte, u izvedbi i koreografiji Panaibra Gabriel Canda uz muzičku pratnju Jorge Domingosa, plesna je predstava koja pokretom i minimalnim brojem replika komunicira sa publikom na univerzalnom nivou ispitujući ono suštinsko pitanje – ko smo mi? Problemi o kojim progovara ova produkcija jako su značajni pogotovo za publiku sa naših prostora razorenu podjelama i uljuljkanu u svoje nacionalne identitete. Čistoćom scenskog izraza i preciznošću pokreta izvedba Gabriela Cande komunicira sa publikom na dubljem nivou svijesti, na jedan način pretvarajući potragu za identitetom u nasušnu potrebu izazvanu pritiskom sredine, a s druge strane obesmišljavajući tu istu potragu i svodeći je na suštinu- na čovjeka.

Predstava “Brašno u venama” Borisa Liješevića rađena je po tekstu Igora Štiksa u produkciji Sartr-a. Suptilnim rediteljskim postupcima ističe se neprestana potreba čovjeka da sam izaziva balans u prirodi nivelisanjem dobrih i loših dana i događaja u svom životu, i osjećaj krivice koji se javlja kod pojedinca kad god se osjeti dobro u svojoj koži ili kad poželi nešto bolje ili više od onoga što ima. Osjećaj krivice javlja se zbog težnje za nečim što nije patništvo i stradanje, već poriv da se to izbjegne. Komički elementi su jako vješto dozirani, a sprovode se kroz razbijanje pozorišne iluzije, govorenjem didaskalija, direktnim obraćanjem publici i “brehtovskim” prepričavanjem događaja i emocija likova. Ta dozirana komika daje potrebni otklon od patetike teksta. I mada su tekstom date situacije koje su opšta mjesta, ono što predstavu uzdiže nad njima je snaga i autentičnost emocija koje omogućavaju katarzu. Ta emotivna autentičnost joj daje univerzalni nivo u bavljenju pitanjima identiteta, krivice, generacijskog jaza, neraščišćenih računa.. Tome doprinosi i činjenica da se sve odvija u 100 minuta za stolom i ta skučenost prostora, nedostatak vremena i svedeni mizanscen povećava koncentraciju i intenzitet emocija koje dopiru do publike. Izvedba u cjelosti problematizuje važna pitanja, i govori o generacijama koje svaka na svoj način nose posljedice rata i stradanja, a one koliko god da ih razdvajaju, takođe ih ostavljaju upućene jedni na druge, zatvorene u krugove prelivanja krivice.

Produkcija Le Grand Gardon Blanc / Chiens De Navarre „Kad pomislim da ćemo ostariti skupa“ sastoji se iz dramaturški nepovezanih cjelina koje, svaka ponaosob, mogu naizgled samostalno postojati. Međutim, na taj način značenjski bi bile osiromašene i ostale bi samo na nivou skečeva, a ovako (ne)povezane oštrim rezovima, grubim prelascima iz scene u scenu, a takođe i iz žanra u žanr, otvaraju prostor čitavoj lepezi značenja. Od „zombija“ na samom početku predstave, preko grupe za samopomoć, biroa za zapošljavanje, „bajke“ sa zekom, ptičicom i princezom, do neidentifikovanih stvorenja na kraju predstave, osam glumaca se bave dekonstrukcijom ljudskih želja. Dolazi se do zaključka da svi želimo živjeti bajku i u tom nastojanju podvrgavamo se svemu i svačemu. U neprestanoj potrazi za iluzijom, učimo se vještačkim mehanizmima ponašanja, nenasilnoj komunikaciji, programiramo razgovore i oni time postaju sterilni, a odnosi među ljudima artificijelni i površni. Reditelj Jean – Christophe Meurisse nam je ponudio par suptilnih i vizuelno jako dojmljivih rješenja (poput scene u polumraku gdje dvoje glumaca liježu obnaženi na madrac i usniju u zagrljaju). U okviru zadatih scena javlja se veliki prostor za improvizaciju, koji glumci vješto koriste. Tok praćenja radnje, odnosno smjenu scena, usporava dužina predstave i čini se da je čitava jedna etida viška. Predstava obiluje humorom i u pojedinim momentima ima sve elemente komedije situacije, da bi u sledećem postala farsa, ili pak nešto treće. Ovakva raznolikost, iako prija čulima, ne ostavlja dalekosežni utisak. U svakom slučaju, ovaj inovativni pristup, razbijanje klasične forme i sloboda u prezentaciji, koja je vrlo osjetna, itekako su potrebni teatru.

Tekst nastao dramaturškom obradom autentičnih dječijih iskaza (dramaturgija Jasna Žmak i Goran Ferčec) obrađuje predstava „Mi smo kraljevi, a ne ljudi“ reditelja i koreografa Matije Ferlina u produkciji Hrvatskog narodnog kazališta iz Zagreba. Predstavu karakteriše zavodljiva glumačka igra, kroz koreografski tačne, uglavnom odsječne pokrete, tako da glumci u trenucima liče na lutke svojom odsutnošću i zbunjenošću. Stil igre je dakle, apsolutno u funkciji predstave, a koreografija dopunjava sveukupni utisak dječije nevinosti, radoznalosti, iskrenosti, strahova i očekivanja. Dokumentaristička građa kao osnova vraća nas na početak, na naivno ispitivanje postanka svijeta, odnosa odraslih i djece, problematizujući odsustvo razumijevanja za dječije sagledavanje stvari s jedne strane, a s druge strane nas podsjeća da na većinu pitanja ni danas (kao odrasli) nemamo odgovore.

Klasik Tenesi Vilijamsa „Tramvaj zvani žudnja“ uz preciznu dramaturšku obradu Adnana Lugonića, režirala je i glumila hrabra četvorka u sastavu Adi Hrustemović, Dina Mušanović, Alban Ukaj i Staša Dukić. Predstava (produkcija SARTR) je nastala kao diplomski ispit, a ovi mladi glumci su pokazali da je u teatru kreativnost ipak najvažnija, jer su minimalnim finansijskim sredstvima uz pažljivo i pametno biranu scenografiju, veoma funkcionalnu rekvizitu i kostime koji doprinose oslikavanju karaktera (kostimografija Lejla Hodžić) uspjeli da realizuju zaista kvalitetnu izvedbu. Scenografiju čini trambolina na kojoj se odvija kompletna predstava i to konstantno podrhtavanje tijela glumaca u manjoj ili većoj mjeri u zavisnosti od intenziteta emocija i atmosfere scene, veoma tačno u značenjskom smislu prikazuje kako duševno rastrojstva Blanš tako i beznadežnost ostalih likova. Korespodenciju sa današnjim vremenom, vremenom tranzicije, a ujedno i jako vješto rediteljsko rješenje čini upotreba igraćih karata, kao bonova za brašno, šećer, so, ulje i ostale osnovne potrepštine. Dina Mušanović i Alban Ukaj su se dobro snašli u ulogama Blanš i Stenlija, dok su Staša Đukić i Adi Hrustemović vrlo sugestivno i iskreno dočarali likove Stele i Miča. Suptilno poigravanje svjetlom koje u datim trenucima označava nadu, izvandredan balans u smjenjivanju svjetlosti i tame, dana i noći, pametno riješeni ulasci i izlasci djeluju kao gotovo zreli rediteljski postupci i stvaraju želju da vidimo još takvih kreativnih projekata ovih mladih ljudi.

Smještena u okvire ličnih tragedija, predstava „Naše tajne“ u režiji Bele Pintera i produkciji Pinter Bela es Tarsulata, bavi se recentnom istorijom Mađarske, zamkama socijalizma, odnosno ljudi koji se kriju iza maske humanosti, i licemjerjem tradicije. Kroz mozaičku narativnu strukturu (dramaturgija Eva Enyedi), dramaturški vješto se dva plana – individualni i društveni, prožimaju, dajući kompletan uvid u atmosferu tadašnje (očigledno i današnje) Mađarske, istražuju pitanje progresa, promjene i perspektive, ostavljajući jezivi osjećaj hoda u prazno. Bela Pinter, sa svojom odličnom trupom, hrabrim rediteljskim postupcima progovara o ljudskim slabostima i nemogućnosti da se njima odupremo, smjelo stavljajući u istu ravan totalitarizam sa pedofilijom. Korak dalje u značenjskom smislu predstavlja činjenica da se želja za vlašću i autokratijom ne svrstava u bolesti, što pedofilija jeste. Lice i naličje svake osobe i svake pojave u predstavi, oprirođavanje, neinsistiranje na dobrom i lošem, već suptilno upravljanje emocijama i zaključcima publike, nepretencioznost jako pretenciozne teme je ono što predstavlja vještinu reditelja. Upotreba muzike – pogotovo mađarskog folklora, podvlači nametnuto domoljublje i adekvatno doprinosi sveukupnom utisku. Scenografiju predstavlja ogromni kasetofon, koji simbolično ukazuje na zloupotrebu sistema i ukidanje privatnosti prisluškivanjem, pretvarajući uređaj za uživanje i relaksaciju u sredstvo za manipulaciju, a istovremeno suptilno referiše na vrijeme o kojem je riječ. Kombinovanje žanrova, stilova glumačke igre, iako rizično, ostaje u granicama prihvatljivog, donekle i zanimljivog, i ne narušava generalno strukturu. Iako blago usporena u tempu, predstava „Naše tajne“ sadržajno je nestandardna, uzbudljiva i značajna jer na jako zanimljiv način progovara o uzaludnom traganju za humanizmom i promjenama koje prati sve bivše komunističke zemlje, i ne samo njih.

Produkcija The Paper Cinema nudi nam zanimljiv teatarski koncept u predstavi „Odiseja“. Radi se o papirnom teatru u kom nam ilustrator Nicholas Rawling, prikazuje priču u crtežima na velikom platnu. Ugođaj je utoliko kompletniji jer se sve odvija uz pratnju muzičara (bubnjara, klavijaturiste i violinistkinje), a mi simultano pratimo samog ilustratora koji stavlja crteže pred objektiv projektora, orkestar koji svira i ono što se odvija na samom platnu. Neobičnost kompletne predstave daje dimenziju više, međutim  ni kvalitet ilustracija ne izostaje. Smjenjivanje vedrih i tužnih tonova, muzička dinamika koja prati Odisejevo putovanje uvlači nas u taj začudni svijet kojim plovimo do samog kraja. Muzičari kadkad glasovnim artikulacijama daju atmosferi boju koju zahtijeva trenutak. Antičko putovanje se s vremena na vrijeme prekida upadima u sadašnjošt kroz prikaz Telemaha, Odisejevog sina, koji ga „traži“ koristeći se modernim prevoznim sredstvima, motorom, vozom.. Smjenjivanje antike i današnjice na ovaj način daje predstavi duhovitost i šarm. Ono što je dramaturški problematično je što upravo ta kopča sa današnjicom nije sprovedena do kraja, već je ovako nezaokružena ostala na nivou opšteg mjesta i u značenjskom smislu nije mnogo donijela. Ipak, na kraju, toliko nas apsorbuje taj zavodljivi svijet ilustracija, taj odlični crtež, muzika i vještina smjenjivanja ilustracija, da je sve ostalo zanemarljivo.

Projekat „4 sola“ obuhvata četiri plesna performansa  koja kroz pokret progovaraju o intimnim dilemama. Karakteristično za gotovo sve izvedbe je odsustvo muzike i upotreba neartikulisanih zvukova, šumova, krikova i glasova. Franceska Foscarini kroz solo „Gut Gift“ istražuje fenomen koji je Frojd nazvao „nelagodnost u kulturi“, odnosno ono iskonsko u nama koje je kontrolisano stereotipima društva a teži da se njima otrgne. Pokušaj vraćanja svojoj pravoj prirodi i preispitivanje što to ustvari znači Frančeska izvodi kroz tjelesnu ekspresiju u nizu pokreta koji asociraju istovremeno i na agoniju i na rađanje nove ličnosti. Klaudija Katarzi izvodi svoj solo „Sul Punto“ kroz savršenu harmoniju statike i dinamike. Njeno kretanje i pokreti su konkretni i suptilni. Pauze su ispunjene vizuelno dojmljivim pozama. Cijela izvedba ima hipnotičku atmosferu, i publika zajedno sa performerkom lebdi u tom međuprostoru svjesnog tragajući za onim što se tamo nalazi. Solo sa zaokruženom dramaturškom linijom izvodi Luisa Cortesi u „Mousing/On the other hand“. Performerka teži tome da pronađe svoje mjesto u svijetu ispitujući razne životne faze, prostore i kulture. Plesom uz različite muzičke stilove, glasove, vremenska razdoblja, traga za posebnošću, ali iprepoznavanjem i razumijevanjem od strane Drugog. „Dolly“ Giorgie Nardin predstavlja bunt protiv komercijalizacije, protiv seksizma i degradacije žena. Savršenost koja se traži od žene, savršenost koju žena današnjice očekuje od sebe je mit koju kroz skladne pokrete, uvijek nasmijano lice „lutke“ performerka pokušava da razbije, udarajući nam šamar svojom sjajnom izvedbom.

55. MESS zatvorila je premijera „Antigona - 2000 godina kasnije“ Lenke Udovički. U ambijentu koji podjeća na ruševinu, u sivim tonovima, jezivo hladnoj atmosferi, predstava se sve vrijeme odvija u dva plana koja savršeno funkcionišu. Dok prvi plan predstavlja trpezariju poslijeratne porodice, u drugom planu se smjenjuju Sofoklova Antigona i poslijeratna dešavanja zasnovana na dokumentarističkom materijalu koji je odličnim, jasnim i preciznim dramaturškim intervencijama Željka Udovičić Pleština uvezala u predstavu. Vremenski skokovi, prelazak iz jednog prostora u drugi, prelaženje glumaca iz jedne u drugu ulogu suptilni su i bravurozni rediteljski postupci. Poslije mnogih predstava koje govore o prošlom ratu i posljedicama, gdje je, bez obzira na kvalitet, došlo je do prezasićenja, konačno imamo jednu koja o tome progovara na drugačiji način. Izvlačeći tanane emocije, a opet bez patetike, nepretenciozno i nenametljivo rediteljka i dramaturginja govore o porodici koja traži svog nestalog brata i sina. Sve vrijeme se držeći za nadu da je možda još uvijek živ ispunjavaju jezivi upitnik u kojem stoje pitanja poput „Što je imao na sebi kada ste ga poslednji put vidjeli?“.  U drugom planu (vizuelno) se odvija drama Antigone, sa akcentom na činjenicu da je brat ustao na brata, koja po prvi put dobija puni smisao gledana baš tu u Sarajevu u Stolariji Narodnog Pozorišta.  U jednom momentu na zidu se pojavljuje shema ljudskog DNK, i činjenica da se DNK svakog čovjeka međusobno razlijuje 0, 3%. Upotreba antičkog hora i horovođe doprinosi autentičnosti epohe, a glumci su odlično uvježbani kako pjevački tako i koreografski (Ivana Kalc). Svi elementi predstave, su izbalansirani i bez suvišnih scenskih znakova.  Iznijansirani glumački nastupi, a naročito potpuna povezanost i fenomenalna dramaturško rediteljska kohezija, ne samo da su pokazali da ja Antigona itekako aktuelna i danas, već agoniju stradanja i gubitka prenijeli autentično i drugačije.

Ako imamo u vidu da autentičnost i djelovanje bilo koje festivalske selekcije zavisi od prepoznavanja specifikuma koji vladaju u matičnoj zemlji i njihove veze sa okruženjem, onda se može zaključiti da je selekcija ovogodišnjeg MESSa u potpunosti zadovoljila. Ono što se izdvaja kao središnja nit koja povezuje apsolutno sve produkcije je potraga za Identitetom. Nacionalni identitet, seksualni identitet, identitet čovjeka kao bića, identitet bića čovjeka, tek ova tema je kroz razne žanrove i stilove glume istraživana, ispitivana, o njoj je sanjareno, govoreno, pjevano, plesano...  Svaka od ovih predstava se na različite, ali scenski uzbudljive i jako maštovite načine bavila ovim problemom. Uvijek kad se javi potreba za seciranjem sopstva i politike u potrazi za identitetom, znak je da je civilizacija u krizi, a tada na snagu stupa pozorište. Upravo u to ime, angažovano nastupa ovogodišnji MESS.