Zauzdani potencijali drame

Crnogorsko narodno pozorište: Jeton Neziraj, o.REST IN PEACE - Saga jedne balkanske porodice, red. Stevan Bodroža

Predstava „o.REST IN PEACE - Saga jedne balkanske porodice“ nastala je prema istoimenom dramskom tekstu Jetona Neziraja, koji fabulu i likove Eshilove „Orestije“ transponuje iz svijeta antičkog polisa u prostor poratnog Balkana. Tekst je naručen od strane Crnogorskog narodnog pozorišta, u okviru koncepta da se u tekućoj pozorišnoj sezoni repertoarski bavi duboko konfliktnim predjelima regionalnog društvenog iskustva, sa aspekta širih, univerzalnih značenja. Tako je, nakon „Predstave Hamleta u selu Mrduša Donja“ i „Urnebesne tragedije“, od pedesetih, preko devedesetih, i dvijehiljaditih, nastavljena nit propitivanja uzroka i posljedica evidentnog kontinuiteta krvavih eskalacija „mržnje malih razlika“ na ovim prostorima.

Dok Eshilove tragedije odražavaju svijet suštinski podvrgnut božjoj pravičnosti, u kome je čovjekov put kroz krivicu i muku ustvari put učenja kroz patnju, na kraju kojeg se nalazi nagodba prvobitno suprostavljenih sila i trijumf moralnog kosmosa, Nezirajev Balkan je prostor bez ikakvih etičkih načela i moralnih putokaza, u kojem su jedini „bogovi“ libido i profit. Tragedija pretpostavlja dostojanstvo, ali u okružju u kojem nema nevinih, višeg smisla ljudskog djelovanja, preuzimanja odgovornosti ni razrješenja konflikata, stvari postaju komične na užasan, perverzno-apsurdan način, pa je tako stara priča ispričana kao parodična farsa, prepletena tonovima tragikomedije. Idejna okosnica višeznačnog, pitoresknog teksta drame je raskrinkavanje „prokletstva roda“ eks Ju prostora - koje se generacijski prenosi i ciklično izaziva društveno i individualno zlo, kao otrovne smjese predrasuda, neodgovornosti, nesolidarnosti, samoživosti, duhovne zapuštenosti i moralne raspuštenosti.

Reditelj Stevan Bodroža predstavu je postavio naglašeno stilizovano, što je značenja teksta oštro pomjerilo u pravcufarse, i time onemogućilo svim njegovim slojevima da dođu do izražaja. U skladu sa rediteljskim pristupom, likovi su značenjski osiromašeni i predstavljeni kao zlokobne, marionetske karikature, lišene punokrvnosti. Odnosi među njima pojednostavljeni su, dehumanizovani, redukovani na sveopšte šematizovano nasilje i seks. Iako je ovakav pristup efektan u kritičkom naglašavanju „vrzinog kola“krvave balkanske istorije gonjene neosviještenim pojedinačnim i kolektivnim neoduhovljenostima i netrpeljivostima, redukovani su tragikomični potencijali drame i značajno uprošćena njena višeznačnost. Ovome su doprinjela i dramaturška pojednostavljivanja (dramaturškinja Bojana Mijović) kroz kraćenja predloška i dopisivanja dijelova koji nepotrebno razlažu i objašnjavaju ionako jasne teme (stigmatizacija homoseksualizma, sveopšta korupcija, evropski stereotipi o Balkanu, i sl.). Predstavu karakteriše svojevrstan bukvalizam, povremeno zagušujuće zatrpavanje preočiglednim scenskim rješenjima (indikativno je uvođenje nijeme figure Ifigenije kao simbola nevino stradalih, koji su već simbolizovani praznim odijelima razbacanim po sceni), koja samo povremeno zadobijaju dojmljiviju snagu i djelotvornost (npr. slika Oresta koji se zavezan za dugački sto makabričnog slavlja koprca, nemoćan da se oslobodi sputavajućeg tereta sredine koja ga je oblikovala).

Osebujna atmosferičnost teksta zauzdana je i pretjeranim univerzalizovanjem, u kojem odrednica „balkanski“ na sceni postaje nemarkantna, nategnuta. U skladu sa tim je i izostavljanje pjesama turbo-folk stila, kojima je drama prepletena, a koje u sebi nose značajan podtekst. Umjesto njih, u predstavi se koristi samosvojna, stilski neadekvatna muzika Žarka Mirkovića, koja svojim tonovima arhaične, epsko-junačke tragike ne uspijeva da nadogradi ili podvuče značenja, nego od njih osjetno odskače. Mjesta dešavanja stilizovano su naznačena u adekvatnom maniru treš-estetike (scenografkinja Natalija Vujošević), u koji se uklapaju i estradni, parodično-realistični kostimi (Lina Leković).

Na polju stilizacije je i glumačka igra, distancirana, fizički naglašena, psihološki isušena -  shodno rediteljskom uprošćavanju motiva djelovanja likova koji su u tekstu kompleksniji, opravdaniji, utemeljeniji (recimo, Klitemnestrina čežnja za slobodom i ljubavlju).Najadekvatnije, i najbliže Nezirajevom prosedeu nastupio je Branimir Popović u ulozi Agamemnona, koji je svoj lik nasilnika i ratnog zločinca izgradio nešto umjerenije, značenjski funkcionalnije, uz unošenje tonova mračno apsurdnog, tragikomičnog realizma. Ostali likovi izvajani su prenaglašeno, karikaturalno, teatralno, što je samo do određene mjere učinkovito. Klitemnestra Nade Vukčević je koristoljubiva manipulatorka, a njen ljubavnik Egist, koga igra Aleksandar Radulović, nadobudni prostak. Mišo Obradović kao Orest i Nikola Perišić kao Pilad izgradili su stereotipan, infantilno-razmažen gej par, a Ana Vučković odsječnu Elektru kao ovaploćenje nerazriješenog „elektrinog kompleksa“. Jelena Nenezić Rakočević arhaično deklamativno i kruto igra ratnu zarobljenicu i proročicu Kasandru, dok je kafanska pjevačica i služavka Esma Žane Gardašević Bulatović stvorena plastično, tipski, kao Rajhov „mali čovjek“ koji isključivo „gleda svoja posla“.Stevan Radusinović i Dejan Ivanić igraju goste kafane, svojevrstan hor koji komentariše radnju; dok u poslednjoj sceni predstavljaju blazirane, korumpirane predstavnike sudstva. U predstavu su uključeni i nijemi Ifigenijin duh (Maja Stojanović) i neotesani ratnik (Jovan Dabović).

Predstava „o.REST IN PEACE“ svjesno ulazi u zamku rabljenja već pohabanog „balkanističkog diskursa“, ali se sa njim autoironično poigrava, kroz aluzije na isforsirano, trendovsko umjetničko tretiranje „kritičke istorije“ i „kulture sjećanja“. Uprkos nedovoljno elaboriranoj, podcrtavajuće predizajniranoj režiji koja nije dozvolila potencijalima koje tekst nudi da markantnije dođu do izražaja, na kraju izvedbe neosporno osjećamo perverzno zadovoljstvo pročišćavajućeg sveopšteg uništenja. A ovaj osjećaj nas neupitno pokazuje kao pripadnike „prokletog“ balkanskog prostora, kojem su nerazvijenost i nedovršenost, prije svega moralna, postale „ontološki status“, čime predstava ipak uspijeva da bude zadovoljavajuće vjerodostojno uprizorenje identiteta.

(kritika je objavljena u dnevnom listu Pobjeda 11.04.2015.)