Opšta mjesta tuđeg urnebesa
Crnogorsko narodno pozorište: Dušan Kovačević, Urnebesna tragedija, red. Veljko Mićunović
„Urnebesna tragedija“ (1991.) Dušana Kovačevića polazi od naizgled realistične dramske situacije, u kojoj se dva brata sa porodicama sastaju da bi odlučili kako da zbrinu oca, jer je psihijatrijska bolnica u kojoj je do tada boravio planirana za rušenje. Međutim, realistička osnova samo je privid, suštinski razgrađen motivom očevog ludila, koje postaje metaforičko sredstvo kojim se problematizuje odnos „normalnih“ i „nenormalnih“, i kritikuje društvo „normalnih“ u Srbiji početkom devedesetih. Drama je tako, čemu doprinose i likovi redukovani na prepoznatljive mentalitetske i društvene šablone, te komediografski efekti u građenju dijaloga, približena žanru komedije apsurda. Ipak, korištenje globalne komičke metafore ludila da se srpska i regionalna društvena stvarnost devedesetih prikaže kao ludnica, u kojoj mladi ispaštaju zbog grijehova starijih, nosi sa sobom zamku isuviše uopštenih značenja i pojednostavljenih teza.
Upravo tu potencijalnu opasnost opštih mjesta i značenjske ispraznosti nije izbjegla predstava reditelja Veljka Mićunovića. S obzirom na vremenski odmak od 23 godine od nastanka komada, reditelj se odlučio za scensko čitanje kroz vizuru mladića Nevena, odnosno zbivanja su prikazana kao njegova sadašnja sjećanja na prošlost koju je proživljavao kao dječak (dramaturg Slobodan Obradović). Izabrana perspektiva utoliko je logičnija i opravdanija što je reditelj i sam pripadnik generacija koje su odrastale tokom razarajućih društvenih promjena na prostoru bivše Jugoslavije. Međutim, naznake socijalnog konteksta (svekolika bijeda oličena u Nevenovim poderanim patikama i prebijanju djeteta da bi mu se otela šerpa sa roštiljem) i vremena radnje (iako se pominje vrijeme vladavine komunizma i ono nakon, likovi koriste mobilne telefone) gotovo su uklonjene iz predstave. Sa druge strane, učinjeni su napori da se ona donekle lokalizuje u crnogorski milje, ali uzrečice, karikirani običaj ljubljenja tri puta pri susretu, te horsko pjevanje pjesme „Montenegro u grudima“ djeluju prvoloptaški, kao površno folklorno karikiranje, bez moći dojmljivije kontekstualizacije.
Utisku da voajerski posmatramo neku šašavu, disfunkcionalnu porodicu koja nas se suštinski ne tiče, u najvećoj mjeri doprinosi i način na koji je postavljen lik samog Nevena, kojeg kao ćutljivu, posmatračku figuru, suštinski nedotaknutu događajima oko njega gradi Vule Marković. Zbog skraćenja teksta i odabranog načina glume, liku Nevena nedostaju potrebni tragički tonovi - usamljenost, eskapizam (koji se u tekstu ogleda u obožavanju i imitiranju Elvisa Prislija i pokušajima isključivanja iz sumorne svakodnevice slušanjem njegove muzike), ranjivost, izgubljenost uslijed okolnog nerazumijevanja, i uporni histerični smijeh kao jedina moguća odbrambena reakcija na ono što „uopše nije smiješno“. Generacije devedesetih odrastale su zanemarene, sluđene, i bez identiteta, što je u drami podvučeno poslednjom scenom koja otvara neophodne ponore tragike, i u kojoj Neven histerično vičući postavlja pitanja ko je on i čiji je, a u predstavi je izostavljeno. Zbog svega toga, prikazana porodica ne uspijeva postati društvena metafora, i posmatramo je uglavnom ravnodušno i bez kontakta - kao tuđi urnebes koji nas se ne tiče, poput samog Nevena.
Ostali glumci oblikuju likove stilizovano, u maniru komičke groteske, sa manjim ili većim primjesama psihološkog realizma. Branimir Popović kao jedan od braće, nasilni prostak Kosta, Nada Vukčević u ulozi njegove supruge, proste i priglupe Ruže i Momo Pićurić (milicioner) nastupaju veoma stilizovano, kruto, teatralno. Njihovi likovi su karikature, jednoslojne stilske figure koje podcrtavaju tezu o svijetu kao ludnici, i kojima nedostaje finijeg oblikovanja i reljefnosti - komička rješenja prenaglašena su i samodovoljna. U likove drugog brata, trpeljivog i nervoznog Milana, koga igra Mladen Nelević, njegove neurotične i agresivne supruge Ruže (Ana Vujošević) i doktora (Mišo Obradović), unijeto je nešto više psihološkog materijala, sa kojim nije mnogo urađeno - emocije i stanja posredovani su površno i bez dubinskog pokrića. Sa druge strane, likovi „ludaka“, oca Vasilija (Meto Jovanovski) i njegove izabranice Rajne (Branka Stanić) dati su kao meke, sjetne karikature, uz tonove naivne, gotovo tragičke ozbiljnosti i smirenosti, što uspješno kontrastira „normalnima“ i postiže izvjestan dramski efekat.
Površnost bavljenja postavljenom, po sebi značajnom temom, i nespretna sprovedba ogledaju se i u nizu nedovoljno razjašnjenih rediteljskih postupaka, kao što su dugi, usporeni, zamorni, mizansceni (npr. razmještanje stolova i stolica po sceni i raspoređivanje likova na jednu stranu kao svojevrsne publike drugim likovima). Naročito ilustrativna u ovom smislu je scena u kojoj glumci napuštaju dotadašnje načine igre i čitaju replike deklamativno, kao začudan, strani materijal, u šta se samo uz krajnje natezanje može učitati bilo kakvo značenje (poput ilustrovanja opaske lika Milana da se ni njemu ne sviđa njegov život, pa ga i dalje igra). U nekonzistentnost namjera uklapaju se i suštinski samodovoljni kostimi Miodraga Tabačkog (asistentkinja Lina Leković), neodlučni između realizma i stilizacije. Scenografija (Miodrag Tabački) je ilustrativno-skicozna, i smješta likove u tmurni suterenski prostor, sa visokim prozorom kroz kojih se vide noge onih koji dolaze, a u drugom dijelu predstave perspektiva se mijenja, pa tako na samom kraju porodica u simboličkoj zaleđenoj slici iz donje perspektive posmatra odraslog Nevena koji odlazi.
Da bi scensko bavljenje našom, ne više tako recentnom prošlošću, imalo opravdanje, trebalo bi da je ona na neki način postavljena kao uzročno-posljedična, u odnosu na aktuelni društveni trenutak, u protivnom postaje odavno prežvakano opšte mjesto. Pri tome, predstava „Urnebesna tragedija“ tematski je zaglavljena između težnji da se bavi specifično našim okolnostima, i da nosi potpuno univerzalna značenja. Uz ilustrativnost i nezgrapnost scenskog jezika, ovo je dovelo do banalizovanja i pražnjenja od gotovo bilo kakvog markantnijeg smisla.
(kritika je objavljena u dnevnom listu Pobjeda 03.01.1015.)