U traganju za zajedničkim tlom
Može li se publici jednog berlinskog pozorišta 2014. godine pričati o ratu u bivšoj Jugoslaviji, opsadi Sarajeva, o silovanim ženama u Bosni tokom rata, i uspješno rasprodavati predstava koja priča baš tu priču? Izgleda da može. Baš takva priča se već neko vrijeme ponavlja i nagrađuje aplauzima u sali berlinskog pozorišta “Maksim Gorki“, a pričaju je članovi ansambla predstave „Common Ground“. Tu pozorišnu priču jedan njemački kritičar nazvao je „pozorišnom senzacijom“
U predstavi “Common Ground”, autorskom projektu izraelske rediteljke Yael Ronen i ansambla predstave, u produkciji berlinskog teatra “Maksim Gorki”, dva Srbina i tri Bosanke odvode dvoje svojih kolega glumaca, Njemca i Izraelku, na pet dana u Sarajevo ne bi li jedni drugima pokušali da objasne šta im se to dogodilo tokom rata na prostoru bivše Jugoslavije, i kako su se baš oni našli zajedno u Berlinu, u ovom pozorišnom projetku. Od utisaka sa ovog petodnevnog putovanja napravljena je predstava “Common Ground”.
U pitanju je dokumentarni teatar – svjedočenja glumaca koji su skoro čitav život proveli u Njemačkoj, a do Njemačke su stigli bježeći od rata u Jugoslaviji. Izraelska glumica Orit Nahmias, alter-ego rediteljke, na početku predstave objašnjava kako je već učestvovala u sličnim projektima i pokušavala da pravi slične predstave sa Izraelcima i Palestincima, i kako je sve to uglavnom propadalo. Kao razlog za propast ovih projekata glumica navodi problem „dva narativa“ u priči o izraelsko-palestinskom sukobu. Ipak, odlučila je da pokuša još jednom, ovog puta sa sukobom koji je se ne tiče, i koji nije imao dva, već šest narativa budući da je svaka od šest zemalja koji su nekad činile Saveznu Federativnu Republiku Jugoslaviju imala svoj narativ. Predstavnici nekih od tih narativa su mlade glumice Jasmina Musić i Mateja Meded iz Bosne i Hercegovine, Vernesa Berbo, koja je tokom rata stigla u Berlin kao mlada i već formirana sarajevska glumica, i glumci Aleksandar Radenković i Dejan Bućin, jedan iz Novog Sada, drugi iz Beograda.
Tekst predstave “Common Ground” uglavnom čine emocijama nabijeni fragmenti ličnih ispovijesti glumaca kao što je to, recimo, priča djevojčice čiji je otac nestao u Prijedoru, ispričana u prvom lica, iz glave te iste djevojčice koja sad kao mlada glumica stoji na sceni teatra “Gorki” u Berlinu. Ili priča Vernese Berbo, žene koja je pred opsadu Sarajeva živjela početak svojih dvadestih godina, bila zaljubljena u DJ Džema i u svoj grad. Ili priča Aleksandra Radenkovića, sad uspješnog mladog glumca u Berlinu, a nekad dječaka kojeg su roditelji „na vrijeme“ izveli iz Jugoslavije i odveli u Njemačku, ali koji ni u Njemačkoj nije mogao pobjeći od mračnih iskustava rata na teritoriji koju je napustio. Kao balans teškim iskustvima „jugoslovenskog“ dijela ekipe uspješno je poslužio lik njemačkog glumca Nilsa Bormanna, koji zajedno sa svojim kolegama putuje u Sarajevo, sluša priče o ratu i često ponavlja verstehe ich nicht (ne razumijem ništa) jer je za Nilsa, njemačkog glumca upoznatog sa dobro organizovanim njemačkim ratovima, građanski rat u Jugoslaviji prilično neorganizovan.
U dugoj i snažnoj prvoj sceni, u stalnom pokretu, uz glasnu muziku, likovi pred mikrofonom smještaju svoje sudbine u istorijski kontekst kraja XX vijeka. Tako se gledaoci uz muziku “Nirvane” podsjećaju kad je Steffi Graf osvojila prvi i drugi Wimbldon, kad je Njemačka prešla na petocifrene poštanske brojeve, dok u istom trenutku, na drugom kraju Evope, počinje opsada Sarajeva, gine dvoje ljudi na demonstracijama protiv Miloševića u Beogradu, Slovenija proglašava nezavisnost... Rediteljka Yael Ronen, uz pomoć svog ansambla, na kraju prve scene kratko i jasno postavlja idealan fokus za njemačkog gledaoca: „1991 godine Njemačka se ujedinjuje, a ostatak svijeta se raspada“. I u trenutku kad je gledalac smješten u istorijski kontekst i kad mu se pred očima pojavljuje paralela između Njemačke koja se diže iz pepela i Jugoslavije koja će tek postati pepeo, predstava “Common Ground” vješto se prebacuje na lične priče. Nakon napada na čula gledalaca u prvoj sceni, otvoren je prostor za naizgled mirniji zaplet, za rekonstrukciju putovanja ekipe glumaca u Sarajevo, više od 20 godina nakon opsade grada.
Tako priča s putovanja počinje sjećanjima glumice Vernese Berbo, najstarije u ekipi, i jedine koja je doživjela opsadu Sarajeva. Ona svojim kolegama priča o tome kako je vjerovala da će Olimpijada u Barseloni 1992. godine biti otkazana zato što nije mogla vjerovati da će svijet dozvoliti održavanje igara dok je jedan od olimpijskih gradova pod okupacijom na kraju dvadesetog vijeka. Glumci su na svom putovanju smješteni u hotel “Holliday Inn”, sarajevsku zgradu sa mračnom istorijom. Njihove sobe gravitiraju oko one iz koje je Radovan Karadžić posmatrao okupirani grad. Glumci na sceni rekonstruišu razgovor sa bosanskim šankerom iz “Holliday Inn-a” koji priča kako je hotel radio u ratu. U toj sceni tema je ozbiljna i komplikovana: glumica Jasmina Musić, najmlađa u ekipi, ljuta je zato što je Ratku Mladiću dozvoljeno da posjeti grob svoje ćerke, dok mnogi ljudi zbog zločina njegove vojske nikad nisu našli grobove svojih najbližih. Dijalog je napet i završava se svađom, spominje se krivica, sud u Hagu (glumac Aleksandar Radenković ljut je jer se u Hagu osuđuju samo Srbi), dolazi se i do hrvatskog generala Anta Gotovine koji je u Hrvatskoj dočekan kao heroj... Ukratko, ni glumci ni rediteljka nisu marili za to hoće li se njemački ili bilo koji gledalac u određenim scenama pitati o čemu ljudi na sceni govore. Upravo suprotno, izraelska rediteljka poslužila se emocijama kao najboljim sredstvom za objašnjenje i najkomplikovanijih tema, a glumci su svojom iskrenom igrom gledaocima predstavili ono o čemu su mislili i što su osjećali, dok su hodali gradom koji je bio dio rata koji im je promijenio živote. A njihova iskustva su u svakom smislu različita, i uz dobre dramaturške intervencije Irine Szodruch, poslužila su kao različiti pogledi na komplikovanu situaciju o kojoj se govori. Odlična dramaturgija i režija predstave “Common Ground” učinila je da ratna priča na trenutak izgleda jednostavnije, ispričana iz ugla pojedinačnih iskustava.
Scene dijaloga o ratu kombinovane su s komičnim sjećanjima glumaca, u nekoliko navrata i sa kratkim muzičkim pauzama (glumica Vernesa Berbo briljantno izvodi pjesmu „Sarajevo, ljubavi moja“, a glumac Dejan Bućin uspješno skida “Partibrejkerse”), kao i sa apsurdnim pitanjima Njemca Nilsa koji jednoj od glumica koja govori o nikad nađenim tijelima ubijenih u ratu predlaže da to pitanje pokuša da sagleda iz drugog ugla. Nils je ljubitelj literature Artura Klarka i ne odbacuje mogućnost da su nestale ljude u ratu na prostru SFRJ možda i oteli vanzemaljci. Na taj način predstava uspijeva da se izvuče iz ratnih tema u kojima bi se lako mogla i izgubiti. To naizgled lako bavljenje ozbiljinim tekstom rezultat je toga što je i sama rediteljka stranac u temi građanskog rata u Jugoslaviji, čime je izbjegla da njen ugao gledanja bude jedan od narativa sukoba.
Uz preplitanja ličnih iskustava, ekipa predstave “Common Ground” nije izbjegla ni posebno važno i univerzalno pitanje – pitanje krivice. Ali ne one o kojoj govorimo kada tražimo odgovopr na pitanje „Ko je kriv?“. U sceni koja se bavi ovom temom ekipa glumaca odlazi u posjetu Bakiri Asečić, predsjednici Udruženja silovanih žena BiH, koja im mirnim glasom priča svoju mnogo puta ispričanu priču o silovanjima od strane Srba tokom rata u Bosni. U svojoj najboljoj sceni, i ujedno najsnažnijoj sceni “Common Ground-a”, Aleksandar Radenković vjeruje da ga izraelska koleginica „čudno gleda“, kao da od njega očekuje da se osjeća krivim zato što je Srbin. I onda: na praznoj sceni, u fizički napornom bokserskom sparingu ni sa kim, Aleksandar Radenković pokušava da nađe uzrok svog osjećanja. Pita se da li bi trebalo da se osjeća krivim zato što je njegov narod izvršio zločin. Prisjeća se da nije ni bio u Srbiji kad je u Jugoslaviji počeo rat. Pita se zašto bi se on morao osjećati drugačije od bilo koga. Prisjeća se da je već prije početka rata bio u Njemačkoj, zahvaljujući svojim roditeljima. Takođe, ide nekoliko godina kasnije, i sjeća se kako se 1999. provodio u njemačkim klubovima, dok je ostatak njegove porodice te iste godine bombardovan od strane NATO-a u Beogradu. I to je, zapravo, jedina krivica koju on osjeća, krivica zato što je živio lako i srećno dok su ljudi koje voli živjeli u strahu od novog bombardovanja. Tako je ekipa “Common Grounda” i pitanje krivice u predstavi svela na pojedinačni osjećaj onih koji se prisjećaju svojih priča. To je još jedno odlično rješenje i uspješno izvlačenje komada iz situacije kad se priča mogla zapetljati u traženju odgovora na teško pitanje „Ko je kriv?“.
I bez pretjerano patetičnog kraja, u kojem ekipa glumaca pjeva zagrljena, predstava bi bila jednako dobro napravljen dokumentarni teatar, koji bi berlinskoj publici na iskren i precizan način kroz umjetnost predstavio pojedinačna iskustva glumaca različitih generacija koje spaja iskustvo rata kojim je okončana SFRJ.
“Common Ground” je predstava koja još nije izvedena u zemljama o kojima govori. Bilo bi više nego zanimljivo pred ljubitelje pozorišta u Sloveniji, Hrvatskoj, Crnoj Gori, Srbiji, BiH, postaviti glumce koji im pričaju priču o dobro poznatom ratu, ali priču na njemačkom jeziku, uz „sur-titlove“, jer sa scene govore glumci koji su upravo zbog rata o kojem pričaju te zemlje i napustili, a na svojim maternjima jezicima nisu igrali u pozorištu. Na taj način ekipa “Common Ground-a” izvela je umjetnički „trik“ koji bi im mogao obezbijediti uspjeh gdje god budu igrali: glumci Njemcima pričaju priču koja nije njemačka, ali na njemačkom jeziku, „Jugoslovenima“ pričaju priču koja je njihova, na jeziku koji nije jezik „Jugoslovena“, a ostatku svijeta inteligentno i emotivno govore o tragovima koje rat ostavlja na ljudima, gdje god se rat vodio, i na kom god jeziku.