Jugofuturističko pozorišno izvođenje istorije: demitologizacija Carstva nebeskog

Uvod

Tri decenije nakon nestanka bivše državne zajednice SFRJ u građanskom ratu, ideja Jugoslavije i jugoslovenstva i dalje u velikoj mjeri snažno utiče na (su)život stanovnika nacionalnih država koje su formirane nakon njenog raspada. Iako ne postoji više kao zemlja ili kao (nad)nacionalnost, Jugoslavija postojano živi kao dio privatnih i kolektivnih sjećanja, koja aktivno oblikuju identitet onih koji obitavaju u post-ju kontekstu. Iz tog razloga, jugoslovensko naslijeđe se i pozorištu intenzivno propitivalo i propituje na različite načine. Ovo je možda u cijelom regionu bilo najizraženije u 2010-im, kada je nastao cijeli niz predstava koje su se zaostavštinom Jugoslavije bavile na manje ili više kritičan ili nostalgičan način – vrlo često dokumentaristički, putem prelamanja društvenih istorija kroz prizmu ličnih prošlosti. Te predstave su, nesumnjivo, bitno doprinijele razvoju kritičke kulture sjećanja na ovim prostorima (npr. Rođeni u Yu Dine Mustafića, Hipermnezija Selme Spahić; niz predstava Olivera Frljića: Proklet bio izdajica svoje domovine, Kukavičluk, Izbrisani, Aleksandra Zec).

Danas, desetak godina kasnije, kao okvir za promišljanje dobrih praksi i ideja nekadašnjeg zajedničkog prostora (birokratski uobičajeno imenovanog “region”) koje su aktualne i sada i koje bi mogle biti aktuelne i u budućnosti, ili uopšte stvarati prostor za tu zajedničku budućnost, ponuđen je termin jugofuturizam[1]. U idejnom smislu, ovaj prilično fluidan pojam širokih potencijalnih značenja ne predstavlja nešto sasvim novo: recimo, moto pozorišne sezone 2010/2011. godine u beogradskom pozorištu Atelje 212 bio je N(ex)t YU i upućivao je na dvosmislenost doživljavanja jugoslovenskog identiteta: sa jedne strane, kao dovršene pojave; a sa druge, kao nečega što može i dalje da inspiriše i razvija se. Takođe, u tematu pozorišnog časopisa Teatron iste sezone propitivano je jugoslovensko naslijeđe sa vrlo sličnim pitanjima postavljenim u tekstu Ivana Medenice: “da li je ono danas samo predmet sećanja ili i dalje validan identitetski konstrukt, da li je jedini odnos prema njemu (jugo) nostalgija ili se ono i kritički tretira (kako samo jugoslovenstvo tako i razlozi njegovog raspada” (Medenica, 2011: 13).

Kada je u pitanju određenje pojma jugofuturizam u ovom tekstu, kao dvije osnovne odrednice pripisujemo mu vitalnost i emancipatorski potencijal. Vitalnost razumijemo kao distanciranje od jugonostalgije, u smislu melanholično-čežnjivog žala za nepovratno izgubljenom domovinom; a pod emancipatorskim potencijalom ćemo u ovom tekstu podrazumijevati potencijal za podrivanje na ovim prostorima dominantne i pogubne ideologije nacionalizma. Iako bi se za problematizovanje ovog sveprisutnog nacionalizma koji neumorno reciklira konfliktni potencijal nacionalnih prošlosti, kao i za afirmisanje osavremenjenih dobrih praksi jugoslovenskog socijalizma mogao koristiti i neki drugi naziv, smatramo da je jugofuturizam vrlo adekvatan, baš zbog prethodno pomenutog i dalje jakog uticaj jugoslovenske ideje.

U tako postavljenom okviru, jugofuturistički emancipatorski potencijal bi se na polju pozorišta mogao ostvarivati (i ostvaruje se) na vrlo različite načine, recimo na produkcijskom i kulturno-političkom planu različitih koprodukcija i sličnih vrsta saradnji, čime se, s obzirom na to da se ovoj temi prilazimo prvenstveno iz ugla (interdisciplinarnih) studija pozorišta, nećemo baviti. Takođe, nećemo analizirati predstave koje direktno tematizuju jugoslovensku prošlost, jer je o njima već u velikoj mjeri polemisano (u okviru temata časopisa, na tribinama, kroz selekcije festivala i slično). Predstava koju biramo da na nju ukažemo kao na jedan od potencijalnih načina na koji je u pozorištu moguće ostvarivati emancipatorski potencijal jugoslovenske ideje tematizuje pojedinačnu nacionalnu prošlost, odnosno bavi se temama iz srpske nacionalne istorije. Preciznije, kroz insceniranje tema i motiva iz narodne epske poezije, ona problematizuju mitizovanu istoriju i za nju vezan esencijalističko-etnički koncept nacionalnog identiteta. Riječ je o predstavi Carstvo nebesko, koju je kao koprodukciju Narodnog pozorišta u Beogradu i Bitef teatra 2017. godine režirao slovenački reditelj Jernej Lorenci. Pri tome, svjesni smo da je ovaj izbor nesumnjivo proizvoljan i arbitraran – zasnovan na individualnom i parcijalnom gledalačkom iskustvu, a ne sveobuhvatnom istraživanju sprovedenom za potrebe teksta.

Dakle, osnovna teza teksta je da se emancipatorski potencijal jugoslovenskog naslijeđa pozorišno može ostvarivati kroz kritičku demitologizaciju nacionalne istorije i na njoj počivajućeg konstrukta etno-nacionalnog identiteta. Naime, raspad Jugoslavije jedan je od recentno najizrazitijih primjera kako je političko manipulisanje kolektivnim sjećanjem prerušenim u zvaničnu istoriju postalo oružje, sa direktnim, razornim uticajem na društvene sentimente i djelovanja.

Konstruisanje nacionalnog identiteta kroz politike sjećanja

Sociolog Todor Kuljić sjećanje uopšte definiše kao subjektivni i afektivno obojeni “zahvat u prošlo uvek iz nove sadašnjice” (Kuljić, 2006: 26), koji podrazumijeva i ponovno tumačenje i preinačavanje prošlosti koje se sjećamo. U skladu sa tim, pojam kolektivnog sjećanja, prema Aleidi Assmann, odnosi se na sjećanje različitih kolektiva (grupe, društva, nacije) i predstavlja sposobnost kolektiva da aktivira, reaktuelizuje, tumači i preinačava svoju društvenu prošlost, te tako narativno povezuje prošlost, sadašnjost i budućnost (Asman, 2011: 63). Pri tome, kako konstatuje Kuljić (2006: 82), kolektivno sjećanje nije usmjereno ka pronalaženju istine o prošlim događajima, nego ka učvršćivanju identiteta i homogenosti date grupe u sadašnjosti – kroz traženje njenih korjena u zajedničkoj prošlosti.

Aleida i Jan Assmann utvrdili su i bitnu distinkciju između komunikacionog i kulturalnog kolektivnog sjećanja: za razliku od verbalnog prenosa kolektivnog sjećanja u manjim grupama, u većim grupama (poput nacije) ono postaje institucionalizovano i simbolički fiksirano i posredovano (putem, na primjer, različitih znakova, tekstova, spomenika, izvedbi i slično), što mu garantuje mnogo veću trajnost (usp. Assmann, 2005: 22-27; Assmann, 2006: 61-68; Asman, 2011: 22-70). To znači da se ova vrsta kolektivnog sjećanja ne kreira spontano već, kako primjećuje Kuljić, način na koji se u nekom društvu upravlja sjećanjem direktno odražava aktuelne političke i ideološke interese vladajućih struktura, sa generalnim ciljem dobijanja ili povećanja političkog legitimiteta. Institucionalizacija kulturalnom sjećanju pridaje integrativnu funkciju, što znači i bitnu ulogu u konstrukciji nacionalnog identiteta, koji izrasta iz osjećaja kontinuiteta zajedničke prošlosti (Kuljić, 2006: 150).

U teorijama Assmannovih, ali i drugih teoretičara studija sjećanja, ističe se da prošlost u nekom društvu postaje naročito bitna u turbulentnim vremenima ideoloških smjena ili različitih prevrata, kada se u nekom društvu javi percepcija o ugroženosti kolektivnih identiteta. Tada naročito dolazi do izražaja upravljanje društvenom prošlošću u skladu sa dominantnom ideologijom i političkim ciljevima u sadašnjosti; a što je bliža prošlost o kojoj je riječ, prisutniji je i uticaj aktuelnih interesa. Takođe, što su društva u kojima se ovo dešava demokratski nerazvijenija, veća je opasnost od zloupotrebe kolektivnog sjećanja: tendencija da se manipulacije njime preobraze u zvaničnu istoriju: “U relativno stabilnom društvu, neopterećenom prošlošću, pamćenje i istorija su odsečnije razdvojeni nego kod kriznih društava opterećenih revanšizmom, gde se pamćenje i istorija prožimaju, a u trajnijim krizama čak stapaju do neprepoznatljivosti” (Kuljić, 2006: 125).

O propusnim granicama između sjećanja i istorije piše, između ostalih, Jan Assmann, karakterišući naučno pisanje istorije kao oblik hladnog sjećanja, dok kolektivnom sjećanju pridaje svojstvo toplote, u smislu afektivne povezanosti sa aktuelnim interesima grupe: “Istorija postaje sećanje kada se pretvara u oblike zajedničkog znanja, u kolektivno poistovećivanje i kolektivno učestvovanje. U takvim slučajevima 'istorija uopšte' prelazi u posebnu i emocijama nabijenu verziju 'naše istorije', te postaje deo kolektivnog identiteta” (Asman, 2006: 77, 78)^[2]. Umjereni stav da nije moguće relativistički izjednačiti sjećanje i istoriju, ali ni kruto ih razdvajati, već da se ova dva modusa odnošenja prema prošlosti na različitim nivoima prožimaju, uslovljavaju i razdvajaju, usvajamo i u ovom tekstu. Pri tome se oslanjamo uglavnom na obrazloženja Kuljića, koji razlikuje kritičku istoriju koja je protivurječna i složena slika prošlosti, nepodobna za afektivne identitetske mobilizacije, i “pamćenje prerušeno u istoriju, koje kroz naraciju glača prošlost vlastite grupe u jednoznačnu, osjećajnu, najčešće žrtvenu zajednicu sjećanja” (Kuljić, 2006: 45).

U kriznim društvima i na prostorima koji su, poput balkanskog, opterećeni “oslobodilačkom” prošlošću, kolektivni identitet (naročito nacionalni, ali i vjerski) kreira se kroz prenaglašavanje homogenizovane “mi” grupe kao borbene kategorije. To u najgorem slučaju može izazvati, nakon stereotipizacija grupe sa drugačijim nacionalnim identitetom kao ugrožavajućeg “javnog neprijatelja” – oko kojeg se dramski centrira slika prošlosti – i etničke sukobe (Kuljić, 2006: 209). Manipulativnom upotrebom mitologizovane povijesne naracije elite uspijevaju podići emocionalnu temperaturu masa i pridobiti ih za svoje ciljeve (Katunarić, 2007: 35). Dakle, imajući u vidu društveno-politički kontekst kojim se bavimo u ovom tekstu[3], usvajamo konstruktivistički pristup pojmovima nacije i nacionalnog identiteta, koji ih posmatra kao vještačke konstrucije, neprestano preosmišljavane i (zlo)upotrebljavane od strane vladajućih (političkih, kulturnih, ekonomskih) elita (usp. Smit, 1998; Anderson, 1998; Gellner, 1998).

Dakle, ideja o konstruisanju nacionalnog identiteta podrazumijeva da pri njegovom stvaranju postoji neki plan koji se nastoji realizovati; a iako identitet nastaje međudjelovanjem više sfera, materijal za procese aktivacije nacionalne svijesti elitama pruža sfera kulture – kulturološke odrednice kao što su jezik, tradicija, religija, vjerovanje u zajedničko porijeklo i slično, služe kao gradivni materijal za izgradnju nacije i nacionalnog identiteta u javnoj sferi. Kada je u pitanju pozorište, teatrološkinja Nadine Holdsworth, koja se u knjizi Pozorište i nacionalni identitet (Theatre and National Identity: Re-Imagining Conceptions of Nation) bavi istraživanjem odnosa pozorišta i nacionalnog identiteta, naglašava da predstave ne mogu stvoriti naciju ni bukvalno ni metaforički (Holdsworth, 2014: 2), ali da ipak mogu – direktno ili indirektno – značajno da učestvuju u njenom re-zamišljanju, naročito u kriznim vremenima promjena. Pri tome, može biti riječ o kritičkom propitivanju, pa i osporavanju zvanične ideje nacionalnog identiteta, ili o nekritičkom glorifikovanju nacionalnih mitova i vrijednosti, pri čemu pozorište može postati i umjetničko “oružje” ideologije nacionalizma (isto, 9).

“Rat sjećanja”u Jugoslaviji

U turbulentnoj poslednjoj deceniji 20. vijeka (obilježenoj slomom svjetske blokovske podjele i krajem Hladnog rata) duboka prerada istorije dešavala se širom Evrope, a naročito u istočnoevropskim post-socijalističkim režimima. U širem kontekstu odbacivanja velikih istorijskih i ideoloških narativa došlo je do snažne krize identiteta i desila se obnova nacionalnih identiteta, kroz okretanje sjećanjima i slikama o pošlosti kao legitimacijskim okvirima za novonastajuće nacionalne države: prošlost je organizovano prerađivana i upotrebljavana kao pokušaj legitimisanja novih društvenih snaga (Kuljić, 2002: 49; Sladaček i Vasiljević, 2015: 21).

Međutim, rat u bivšoj Jugoslaviji pokazao je da što je kriza u nekom društvu akutnija, “eksplozivniji [je] idejni vakuum nakon urušavanja ključnih društvenointegrativnih vrednosti prethodnog režima” (Kuljić, 2002: 13). U etničkim sukobima devedesetih, kolektivno sjećanje je u političkoj areni pretvoreno u svojevrsno oružje, kojim se direktno uticalo na društvene sentimente, a procesom su rukovodile elite, koje su zahvaljujući privilegovanom pristupu medijima i strateškim ustanovama raspolagale mogućnošću da narativima o prošlosti nametnu željeni hegemoni smisao (Kuljić, 2006: 301). Politički diskursi u cijelom regionu još od kasnih osamdesetih godina prošlog vijeka koristili su retoriku nacionalnog i religioznog “buđenja” i promovisali nasilno redukovanje višeslojnog pojma jugoslovenskog identiteta na nametnuti jednodimenzionalni konstrukt povezan sa komunističkom represivnom dogmom (Jestrović, 2014: 134, 145). Sa druge strane, tim jednostranim, uprošćenim i selektivnim izborima prošlosti koje se treba sjećati, težilo se stvaranju neupitno pozitivne slike o sopstvenoj grupi, bez mjesta za sumnje u ispravnost tako konstruisanog identiteta.

Iako su uzroci raspada Jugoslavije mnogobrojni i složeno međuuslovljeni – između ostalih, ekonomska kriza, nacionalizam, kulturne razlike između jugoslovenskih naroda, promjene u međunarodnoj politici, uloge različitih istaknutih ličnosti, te strukturno-institucionalni i ideološki razlozi, u ovom tekstu akcenat ćemo staviti na destruktivnu nacionalističku ideologiju koja je u manjoj ili većoj mjeri preuzela primat u svim republikama i na svim područjima društvenog života. Različiti autori (usp. Vahtel, 2001; Čalić, 2013) naglašavaju da je Jugoslavija razorena iznutra i da su u tom procesu presudnu ulogu imale jugoslovenske, odnosno nacionalne političke elite:

propast višenacionalne Jugoslavije i stvaranje odvojenih, jednonacionalnih država – ili, još gore, država koje su se trudile da takve postanu, uprkos neugodnom prisustvu pripadnika drugih nacionalnih grupa na svojoj teritoriji – nisu nastupili kao posledica rastakanja političkog ili ekonomskog tkiva jugoslovenske države; naprotiv, propadanje, koje se jasno videlo i obilno je dokumentovano, počelo je postepenim uništavanjem pojma jugoslovenske nacije (Vahtel, 2001: 11).

Uporedo sa kreiranjem predstave o Jugoslaviji kao neprirodnoj konstrukciji, demonizacijom nadnacijalnog socijalizma i intenziviranjem nacionalne homogenizacije, odozdo-nadole u maniru retrospektivnog mitičnog fatalizma (kao suprotnosti kritičkoj istoriografiji), posredovano je vjerovanje da raspadu SFRJ nije bilo alternative. Kreirano je javno mnenje da jugoslovenska solidarna zajednica nikada nije ni postojala u pravom smislu riječi, nego da su “erozija i slom sustava otvorili su 'Pandorinu kutiju' i oslobodili 'atavistička' nacionalna neprijateljstva” (Sundhaussen, 2015: 242). Pored toga, kako primjećuju različiti istraživači (usp. Vahtel, 2001; Subotić, 2009; Đerić, 2010b), proces nacionalizovanja istorije novonastalih država bio je anahron, u smislu teorijske prevaziđenosti “'velike priče', tj. višedecenijskog 'postmodernog' nepoverenja u 'celovitost“, 'istinu' i sl.” (Đerić, 2010b: 101). Uprkos tome, nacionalne prošlosti preosmišljavane su “takođe prema principima zaokružene 'velike priče' tipskog obrasca: Zlatno doba u dalekoj prošlosti, nacionalni pad u komunizmu i novostečena nacionalna Sloboda” (isto). Dakle, iako su izmijenjeni akteri (klase) i cilj (komunizam), ostala je očuvana teleološka struktura starog istorijsko-materijalističkog narativa: romantizovani nacionalni narativ je etabliran kao novi socijalni okvir kolektivnog pamćenja. Kako zaključuje istoričar Milan Subotić, postkomunistička politika pamćenja se najčešće oslanja na esencijalistički shvaćen kolektivni identitet i po svojoj rigidnosti je slična onoj iz perioda komunizma (Subotić, 2009: 171-176).

U skladu sa ranije navedenim teorijskim stavovima, znatan broj istraživača koji su se bavili razlozima raspada SFRJ naglašavaju da je u procesima djelovanja usmjerenim na nacionalističku indoktrinaciju neosporna i uloga kulturnih, umjetničkih i naučnih elita. Štaviše, neki od njih tvrde i da “nije preterano reći čak ni to da su se nacionalistički pokreti uzdigli jašući na leđima analognih kulturnih pokreta” (Vahtel, 2001: 229). U takvom društveno-političkom kontekstu, većina javno finansiranih pozorišta (naročito nacionalnih teatara) se, uz rijetke izuzetke, uključila u brisanje narativa o jugoslovenstvu i proces konstrukcije etničkih nacionalnih identiteta (usp. Dolečki, Hulfeld i Halibašić, 2018)^[4], između ostalog kroz produkciju predstava sa istorijskim temama.[5]Recimo, u Srbiji je taj trend naročito bio vidljiv u drugoj polovini osamdesetih godina prošlog vijeka (usp. Radulović, 2002), u Hrvatskoj tokom devedesetih (usp. Banović, 2018: 173-175), a u Crnoj Gori, zbog specifičnih pozorišnih okolnosti (tokom rata gotovo da nije bilo institucionalnih pozorišnih aktivnosti u Crnoj Gori), javlja se tek u drugoj polovini devedesetih i početkom dvijehiljaditih godina.).

*

U većini država nastalih nakon raspada SFRJ i dalje u najvećoj mjeri dominiraju nacionalno-identitetska pitanja, što stvara utisak vraćanja, ponavljanja istorije, kako one sa kraja devedesetih i početka dvijehiljaditih godina prošlog vijeka, tako i iz nekih davnijih perioda. Politika identiteta u ovim zemljama kontinuirano je povezana sa “konkurentskom martirologijom”, pri čemu dugotrajna zaokupljenost zajednice osjećanjem žrtve i poniženja (odnosno, neprimjerena obrada traume) utiče na formiranje tvrdokornih iskrivljenih obrazaca ponašanja i mišljenja – što je, pak, vrlo “unosno” u političkom smislu, “jer pravda različita obećanja za uspešnom naknadom oštećenih” (Kuljić, 2002: 18). U dominantnom zvaničnom diskursu (medijima, politici, većem dijelu istoriografije i slično) postoji postojani otpor da se u njega uključe različita, diversifikovana sjećanja na iskustvo života u Jugoslaviji, naročito ukoliko su ona pozitivna (iako ona nesumnjivo postoje u komunikacionim sjećanjima). Zvanične politike sjećanja potenciraju svođenje kompleksnog istorijskog iskustva na “totalitarnu paradigmu”; te jugoslovensku prošlost razmatraju kao nešto davno prošlo, konačno završeno i duboko razdvojeno od savremenog društvenog iskustva (Kosmos, 2020: 3, 4). Pored insistiranja na homogenosti jasno odjeljenih nacija, kontinuirano se kroz tridesetak godina odvija i prilično transparentna pljačka društvene imovine, odnosno onoga što je od nje ostalo. Ovakve tendencije značajno ometaju razvoj ovih društava kao građanskih u pravom smislu riječi.

Demitologizacija nacionalne istorije u predstavi Carstvo nebesko

Predstava koju smo odabrali kao primjer mogućeg ostvarivanja jugofuturističke ideje u pozorištu narušava narativni kontinuitet izmišljene prošlosti i omogućava prevladavanje iluzije fatalizma, kroz uključivanje kontigentnosti i kritičko dekonstruisanje ubjedljive, determinističke naracije. Ona propituje mitologizovane nacionalne prošlosti i uz njih vezane esencijalizovane etno-nacionalne identitete, što je jedan od načina da se, barem u nekoj ograničenoj mjeri, izrazi otpor i ostvari emancipacija od nacionalističke pošasti, kao najopasnijeg “bauka” ovih prostora.

Predstava Carstvo nebesko reditelja Jerneja Lorencija bavi se epskom poezijom pretkosovskog i kosovskog ciklusa. Kosovska bitka dogodila se 1389. godine, 15. juna po tada važećem julijanskom, odnosno 28. juna po gregorijanskom kalendaru, na Gazimestanu (blizu Prištine). U njoj su se sukobile hrišćanska vojska koju je predvodio srpski knez Lazar Hrebeljanović i osmanlijska vojska pod vođstvom sultana Murata Prvog. O bici je malo drugih neosporno potvrđenih istorijskih činjenica: osim pogibije obojice vojskovođa, utvrđena su još samo pojedina imena učesnika. Kako ističe antropolog Ivan Čolović, sve ostalo što se danas smatra “znanjem” o ovom boju, uključujući i centralne motive epskih pjesama – žrtvovanje Miloša Obilića i izdaju Vuka Brankovića, spada u domen pretpostavki, ili izmišljene tradicije[6]. Sjećanja na ovaj istorijski događaj vremenom su u Srbiji i među onima koji se smatraju pripadnicima srpske nacije zadobila mitska svojstva neupitne i nedodirljive istine, pri čemu se kosovski mit, u zavisnosti od društveno-političkog konteksta, instrumentalistički koristi za ostvarivanje različitih političkih ciljeva (Čolović, 2016: 264-283).

Najvažnija značenja koja su upisana u osnovnu narativnu strukturu ovog mita su “izbor carstva nebeskog” (prema Čoloviću, ovo tumačenje je ponudila državna crkva, nedugo nakon bitke) – opredjeljenje kneza Lazara i preko njega cijelog srpskog naroda za mučeništvo i vječnu slavu umjesto za pobjedu i zemaljsku slavu[7]; kao i diskurs o “neslozi i izdaji” – neuspjeh političkog projekta objašnjava se kao božja kazna zbog srpske nesloge. Osnovna značenja kosovskog mita tokom vremena prilagođavana su političkim potrebama, između ostalog, i osamdesetih i devedesetih godina prošlog vijeka – postao je priča koja je “pomagala ponovno snaženje sopstvenog identiteta i podržavala mobilizaciju i stvaranje emocionalnog naboja u masama” (Čalić, 2013: 359).

U predstavi Jerneja Lorencija izvođači, obučeni u adekvatna svečana odijela i haljine,u ceremonijalnoj, ritualnoj atmosferi izgovaraju fragmente epske poezije u vrlo složenom, performativnom tonu između izražajne ozbiljnosti, autentične emotivnosti i začudne, ironične parodije. Oni se smjenjuju u naraciji, dramatizovanju i suptilnom odigravanju epskih prizora, i njihovoj mogućoj savremenoj interpretaciji, pri čemu se izdvajaju donekle fiksirani likovi i fragmenti sudbina Majke Jugovića, Cara Lazara, Carice Milice, Kosovke Devojke, Miloša Obilića, Vuka Brankovića. Osim toga, glumci u neformalnom tonu govore i u svoje ime (npr. o tome kako, kad i čijim posredstvom su se prvi put susreli sa epskom poezijom, o posjeti manastiru Ravanica, u kome pod krinkom svetosti cvjeta trgovina, tokom procesa pravljenja predstave, komentarišu svoje uloge, itd.), pri čemu su granice između njihovih privatnih ličnosti, naratora, i likova koje predstavljaju neuhvatljive i zamagljene. Zahvaljujući ovakvom nastupu, u prvi plan isplivava kao prvo “snižavanje”, oprirođavanje, humanizovanje ceremonijalne epske patetike; a zatim i višeglasje, koje ukazuje na prepleteni pluralizam značenja, različite moguće poglede na epsko naslijeđe, između ostalog na manipulativne, mitomanske, klerofašističke zloupotrebe istog.

Iako se ove zloupotrebe patrijahalne tradicije i mitologije ratnog žrtvovanja radi “vjere i otadžbine” ne dekonstruišu eruptivno, takvo kritičko razgrađivanje ipak postoji kao dominantan, suptilan ali dubinski sloj izvedbe. Kolektivne predrasude prema drugačijima, megalomanija suludih vođa koji radi svoje sujete i “nebeske slave” žrtvuju narod, mrzilačko-huškačka sprega vlasti i crkve, koja posvećuje bezrazložne pokolje i fabrikuje svece, surov odnos prema ženama koje se daruju za zlatnu čašu i posmatraju kao mašine za rađanje kojima je mjesto između četiri kućna zida, naročito dolazi do izražaja u horskim scenama, u kojima se koriste mikrofoni i muzički instrumenti, kada glumci urliču kolektivne ubilačke parole, zakriljeni ikonografijom crkveno-nacionalnih kolektivnih identiteta. U tom smislu, naročito su upečatljive i scene u kojima Vuk Branković u svakodnevnom, infantilnom tonu priča kako je zakasnio na Kosovo jer je usput klao sa manijakalnim uživanjem svakoga Drugog na koga je naišao, ili kada knez Lazar priča kako je nakon njegove smrti, a shodno epici, njegova otkinuta glava sama odskakutala do zadudžbine Ravanice. Bitno je i izoštravanje ženske perspektive, u svijetu u kome muško busanje “ja” prelazi u žensko “jao”. U jednoj, emotivno i značenjski veoma snažnoj sceni Majka Jugovića dugo priča o rođenju svakog svog sina ponaosob, pri čemu opravdava sve njihove mane, ali kao podtekst izbija njihovo nasilništvo i uloga same majke u takvom vaspitanju.

Na samom kraju predstave, čiji se drugi dio odvijao na kamernoj sceni koju sa svih strana okružuje publika, pseudo-dokumentarističkim tonom govori se o boju na Kosovu kao o klanici ilustrovanoj broju kilograma mesa sa i bez kostiju, koje jedino ostaje ispod besmislenih, nakalemljenih kolektivnih identiteta. Predstava snažno upozorava na protivurječnosti različitih verzija sadržanih u svakoj, a naročito mitskoj istoriji, i sugeriše na potrebu za otporom na njoj zasnovanim mitomanijama i “nebeskim” pozivima u nove pokolje.

Zaključak

Kako u svojoj studiji Stvaranje nacije, razaranje nacije uviđa slavista Andrew Baruch Wachtel, osnovni tip nacionalizma na južnoslovenskim prostorima od početka je bio kolektivistički[8], bilo da je riječ o ujediniteljskom ili partikularističkim nacionalističkim pokretima:

Zajednička crta, međutim, bila im je ta što su o naciji uglavnom razmišljali na kolektivistički, a ne na indivudualistički način (što su preuzeli sa izvora svojih nacionalističkih gledišta – od Nemaca). U svim verzijama južnoslovenskog nacionalizma nacija je uvek zamišljana tako kao da je sastavljena od grupa, a ne od slobodnih pojedinaca (Vahtel, 2001: 36).

On navodi i promišljanja pisca Danila Kiša, o tome kako je Kišu još sedamdesetih bilo jasno da postoji “direktna korelacija između kolektivističkog mišljenja i partikularističkog nacionalizma” i da je već tada Kiš “odgovornost za separatistički nacionalizam u Jugoslaviji pripisao temeljnom kolektivističkom ustrojstvu južnoslovenske nacionalne misli“ koje je za nju bilo karakteristično od samog početka” (Kiš, 1973: 126-128, u Vahtel, 2001: 293). Kolektivistički orjentisani nacionalni ideolozi ovih prostora, još od početka 19. vijeka teže da “temelje nacije otkriju u tajanstvenoj, davnoj prošlosti [...].” (Vahtel, 2001: 36).

S obzirom na u praksi neprekidno potvrđivanu pogubnost ovakvih stanovišta i na njima zasnovanih djelovanja, sa izvjesnošću je moguće reći da jugofuturizam u pozorištu (ni uopšte) ne bi trebalo graditi na osnovama nekog novog/starog (nad)nacionalnog zajedništva. Uprkos tome što su i neki referentni teoretičari pesimistični u pogledu dalje upotrebljivosti jugoslovenske ideje[9] smatramo da, iako Jugoslavija više nije ni država ni nacija, u kontekstu aktuelne društveno-političke situacije u regionu itekako može biti vitalna i djelatna kao politički stav.

Pozorišno je moguće propitivati i preosmišljavati koncepte zajednice i pripadanja, koji su u uslovima rata i nakon njega postali vrlo isključujući i uski, jer medijski podržana politička retorika dosljedno podržava etničko teritorijalne podjele. Štaviše, i u okviru tih zvaničnih, suženih, prilično etnički homogenizovanih zajednica dešava se smanjivanje i potpuno oduzimanje prava “običnim” građanima – na besplatno školovanje, stanovanje, pravo na rad, na kvalitetno obrazovanje, kulturu i zdravstvenu zaštitu; dok elite, zakrivene demagogično-nacionalističkom retorikom, za sebe “grabe” sve više. Teatarsko razgrađivanje nacionalističkih mitova, između ostalog, omogućava otkrivanje klasnih problema sakrivenih u nacionalnim “oblandama”.

Predstave koje smo uzeli kao primjer, kroz kritičko propitivanje etničko-nacionalnih i nacionalističkih narativa, koji su decenijama uporno učvršćivani i nametani u zvaničnom diskursu, učestvuju u građenju neophodne kritičke kulture sjećanja. Na taj način, one postaju svojevrsni činovi ograničenog, ali izvjesnog otpora – intervencije u društvene odnose i transformacije društvene sfere. Takođe, one mogu voditi ka izgradnji složenijih, fluidnijih, eklektičnih kulturnih identiteta, koji bi isključivali bilo kakav obavezujući nad-narativ, i na taj način vodili ka privremenim, promjenivim oblicima udruživanja. Ovakvi vitalni, nekompromitovani oblici zajedništva mogli bi biti neposredan odgovor na realne potrebe i iskustva ljudi u određenom kontekstu.

 (tekst je prvobitno na slovenačkom i engleskom jeziku objavljen u časopisu "Maska", vol. XXXVII, br. 209-210, proljeće/ljeto 2022)