Dojmljiva estetika opštih mjesta
Kraljevsko pozorište Zetski dom: „Let iznad kukavičjeg gnijezda“, Ken Kejsi, red. Diego de Brea
Kultni roman buntovnih šezdesetih, „Let iznad kukavičjeg gnijezda“ Kena Kejsija (1962.), iako danas izvjesno nema neposrednu šokantnost novine u vezi načina postupanja sa bolesnicima u psihijatrijskim ustanovama, nosi bitna univerzalna značenja koja afirmišu slobodoumnost, drugačijosti i donkihotovsku borbu pojedinca protiv represivnog sistema. Glavni protagonista, nekonformistični Mek Marfi opire se zatupljujućoj kolotečini i besmislenim pravilima mentalne bolnice, koja postaje metafora bolesnog, nehumanog i licemjernog Sistema, čija je predstavnica i produžena ruka autoritativna i hladna sestra Rečid.
U vrlo korektnoj, tematski aktuelnoj, vizuelno dojmljivoj predstavi reditelja Diega de Bree (asistenti Zoran Rakočević i Damjan Pejanović) roman je drastično skraćen i sažet (dramatizacija Diego de Brea i Stela Mišković), ali scensko čitanje na ravni fabule vjerno slijedi izvornik i njegova osnovna značenja (dramaturgija Stela Mišković). No, radikalnim skraćenjima i hipertrofiranoj simbolici žrtvovana je i veća složenost značenja likova i njihovih odnosa, odnosno veća mjera višesmislenosti i asocijativnosti odabranih prizora. Takođe, utisak je da je reditelju bilo važnije uspostaviti vizuelno snažnu, atmosferičnu i dojmljivu estetiku izvedbe, nego razviti priču, koja i pored trenutaka emotivne djelotvornosti ostaje na nivou opštih mjesta. Iako je od strane tvoraca posredovano da se predstava bavi „tegobama kapitalističke zajednice“, ona je u vremensko-prostornom smislu neodređena, i mehanizmi kontrole i upravljanja koji od ljudi prave robotizovane kukavice ostavljeni su sasvim bezobličnim.
Minimalistički sveden crno-bijeli scenski dizajn (Diego de Brea) odlikuje stilizovana, apstraktna, simbolično-značenjski potentna atmosferičnost, sazdana od koncizne igre svjetlosti i sjene, upotrebe dima, jednovremenog korištenja više scenskih planova, mizanscenskog grupisanja likova (npr. Mek Marfi je najčešće izdvojen naspram zbijene gomile ostalih pacijenata)... Građenju atmosfere „očaja preobraženog u komediju“ doprinosi i upotreba čežnjive muzičke numere koja, uz trenutke uozbiljene tišine, unosi osjećanja samoće, nesnalaženja i tragike, što uspješno kontrastira humornim momentima. Likovi „neprilagođenih“, unutar rigidnih društvenih pravila nesnađenih pacijenata odjeveni su u nezgrapnu kombinaciju elegantno-poslovne i bolničke odjeće, i osim Mek Marfija, čija je kuraž time ponešto ilustrativno izdvojena, obuveni u cipele sa potpeticama na kojima nesigurno koračaju (kostimograf Blagoj Micevski).
Dejan Ivanić, Dušan Kovačević, Goran Vujović, Marko Todorović, Omar Bajramspahić, Momčilo Pićurić i Zoran Rakočević kao štićenici umobolnice u igru unose oštre tonove apsurda i karikaturalnosti. Oni su dosljedno karakterisani svaki sopstvenim repertoarom trzavih pokreta, grimasa, tikova, uzrečica, što im daje dozu mehanizovanosti, robotizovanosti, kroz koju na momente efektno proplamsa ogoljena, nezaštićena osjetljivost, introvertnost, ranjivost i očajanje. Srđan Grahovac suvereno oblikuje individualistu Mek Marfija, uvjerljivo izražavajući protivurječnosti i unutrašnje dileme. Njegove smjene teatralizovane ironične drskosti u opštenju sa članovima bolničkog osoblja, optimističnog bodrenja pacijenata na promjene sebe, međusobnih odnosa i represivne sredine, i stišanih, nijemih trenutaka umora i rezignirane nemoći pred meljućim mehanizmima kodificiranih sistema ponašanja, u najvećoj mjeri doprinose posredovanju značenjski dragocjenog tragičnog paradoksa ove priče.
Sa druge strane, likovi sestre Rečid i prostitutke Kendi dati su isuviše jednoznačno, pojednostavljeno, šematski. Sestra Rečid, koju Jelena Simić igra kruto, automatizovano, više kao apstraktnu silu nego ljudsko biće koje ipak nosi i sopstvene slabosti, eksplicitno posreduje nedvosmisleni i neprikriveno prijeteći apsolutizam. Iako je ovo efektno u predstavljanju sestre kao „glasnogovornice“ sistema, u suštini je značenjski osiromašujuće, jer uklanja bilo kakvu mogućnost postepenog otkrivanja njenog pravog lica i istinske borbe između nje i Mek Marfija - sestra Rečid je jednoznačno i postojano nadmoćna, kao i njeni pomoćnici sestra Flin (Anđelija Rondović) i bolničar Voren (Aleksandar Gavranić). Takođe, Kendi Karmen Bardak je naprosto pojednostavljeno stereotipna „laka ženska“, što je isuviše podcrtano provokativnom oskudnom odjećom i tipiziranim ponašanjem. Žrtve uprošćavanja su i lik doktora Spivija, kojeg neodređeno i nemarkantno oblikuje Branimir Popović, i naročito lik Poglavice (Želimir Šošo), koji je na sceni toliko neprimjetan, da se kraj, u kojem davi Mek Marfijevu olupinu ubijenog duha može u svoj punoći shvatiti jedino uz poznavanje književne ili filmske verzije djela. Sa druge strane, izvjesno je da će oni koji te verzije ne poznaju imati više razloga da budu zadovoljni ovom izvedbom, dok će za ostale predstava djelovati u određenoj mjeri preilustrativno, šematizovano, i uprošćeno - kao površno, iako vrlo korektno prepričavanje romana, bez markantnije dodate vrijednosti i novih uvida o intrigantnoj temi.